Moreszet Veah Kills --===-- Oświecenie --===--

wczesne oświecenie (1730-1764), okres przedstanisławowski, ostatnie przejawy baroku współegzystują z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy kształconych na uniwersytetach zagranicznych. Do Polski przenikają echa klasycyzmu. W tym czasie powstają pierwsze instytucje będące zapowiedzią przemian reformatorskich:

Collegium Nobilium (w 1740 roku uczelnię zakłada pijar, Stanisław Konarski. Zadaniem instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowe metody nauczania, rozszerzył program między innymi o historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Działalność szkoły utorowała drogę późniejszemu powstaniu Komisji Edukacji Narodowej.)
Biblioteka Rzeczypospolitej (pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku publicznego, a założona w 1747 roku z inicjatywy braci Załuskich: Józefa, Andrzeja i Andrzeja Stanisława. Biblioteka spełniała rolę ośrodka umysłowego, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia.)

klasycyzm stanisławowski (1765-1787) - czas rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego.

W tym czasie tworzą najwybitniejsi twórcy epoki, a działania zmierzające do reformy ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując między innymi utworzeniem licznych instytucji życia społecznego i kulturowego:

czasopismo “Monitor” (redagowane na wzór angielskiego “Spectatora” ukazywało się w Warszawie w latach 1765-1785. Obok przekładów drukowano w nim eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca. Na łamach pisma walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu.)
Szkoła Rycerska (gen. Adam Kazimierz Czartoryski w 1765 roku zakłada szkołę zwaną również Korpusem Kadetów, której celem było kształcenie kadry oficerskiej. Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w "Katechizmie kadeckim”.)
teatr publiczny - 19 listopada 1765 roku w Operalni premierą sztuki J. Bielawskiego “Natręci” (przeróbka z Moliera) zainaugurowano otwarcie sceny polskiej.

Klasycyzm stanisławowski dzieli się na okresy:

1765-1773 (konfederacja barska, I rozbiór Polski):
- w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz nadziei na uzdrowienie państwa;
- ukazują się “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, nieoficjalny organ prasowy “obiadów czwartkowych”. Redaktorem był A. Naruszewicz, który wraz ze swymi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej.

1774-1787:
- okres naznaczony poczuciem rosnącego zagrożenia całkowitej utraty niepodległości;
- kontynuowane są jednak niektóre reformy, między innymi szkolnictwa. W 1773 roku z inicjatywy króla zostaje utworzona Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj ministerstwa oświaty. Powstanie tej instytucji było możliwe dzięki likwidacji zakonu jezuickiego. Komisja podjęła trud kształcenia kadry nauczycielskiej, unowocześniania programów nauczania i wydawania podręczników (powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych). Do szkół parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów (Akademia Krakowska i Wileńska) wprowadzono język polski, zreformowano nauczanie retoryki i poetyki.
- w 1779 roku przeniesiono teatr polski do budynku przy pl. Krasińskiego i tam, w Teatrze Narodowym, swoje sztuki wystawiali między innymi A. Czartoryski i Franciszek Zabłocki (“Fircyk w zalotach”).

1787-1795
- jest to przede wszystkim okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji kościuszkowskiej oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej;
- szczególnie intensywnie rozwija się teatr, którego najwybitniejszym twórcą był wówczas Wojciech Bogusławski, od 1790 roku dyrektor Teatru Narodowego. Wówczas miały miejsce premiery takich sztuk jak “Powrót posła” J. U. Niemcewicza i Bogusławskiego “Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”.
- formułuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, a poziom życia literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.

schyłek oświecenia (1795-1822)

W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich.

Już po trzecim rozbiorze Polski powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego członkowie, pozostając na stanowiskach konserwatywno-ugodowych i nie angażując się w politykę, dbali o zachowanie ciągłości tradycji narodowej. Z czasem działalność towarzystwa, które wykształciło dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura), zaowocowała licznymi sesjami i publikacjami.

Nowe tendencje pojawiające się najpierw w Anglii końca XVII wieku, widoczne są przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, w licznych odkryciach w tej dziedzinie, np. teorie rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.

W połowie stulecia centralnym ośrodkiem nowych trendów stała się Francja. Rozkwit klasycyzmu przypada na okres rządów Ludwika XIV (1660-1680), zwanego Królem-Słońcem, który wsławił się powiedzeniem “Państwo to ja”. Kryzys zapoczątkowany jego rządami pogłębił się w latach następnych. Kolejny król, Ludwik XV, znajdujący się pod przemożnym wpływem faworyt: Madame de Pompadour i Madame du Barry, nie zdołał uzdrowić państwa. Podobnie rzecz się miała za rządów Ludwika XVI. Nowe idee przybrały najpierw formy walki ideologicznej z absolutyzmem królewskim, dominującą rolą kościoła i ustrojem feudalnym, a potem przekształciły się w przygotowania do przewrotu społecznego zakończonego wybuchem Rewolucji Francuskiej 27 sierpnia 1789 roku.

Główne idee

Wiara w możliwości naukowe poznania, kult “oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów należą:

racjonalizm

termin pochodzi od łacińskiego “ratio” - rozum. Za twórcę kierunku uważa się René Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium “Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań filozofa był sceptycyzm, czyli zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania, które doprowadziło do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” - parafraza augustiańskiego “Myślę, więc jestem”). Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.

W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.

W drugiej połowie XVII wieku metodologia kartezjańska stała się niezwykle popularna, a do upowszechnienia jej przyczyniła się teoria Barucha Spinozy. Odchodząc od prezentowanego przez Kartezjusza dualizmu (rozdzielenie pierwiastka duchowego od materialnego) stał na stanowisku panteizmu, utożsamiającego Boga z przyrodą. Według Spinozy rzeczywistość, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego monizm), poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten, wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli, nosi nazwę determinizmu.

Znaczącą rolę w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała również działalność Izaaka Newtona, fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia, trzech zasad dynamiki i wynalazcy rachunku różniczkowego. Newton bowiem głosił teorię, że zasady matematyczne mają znaczenie dla nauk filozoficznych.

ateizm i deizm

Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.

Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, iż stworzył on świat, ale w jego sprawy nie ingeruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z religii, ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie (D. Diderot, Wolter).

Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznych, negowali istnienie Boga (P. Holbach).

empiryzm

Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w kulturze nowożytnej w XVII wieku Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki “czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski). Teoria Bacona praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła w wieku XVIII, stanowiąc przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach ją uzupełniając.

Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał, że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke’a było to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.

Empiryzm Locke’a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii. Jego następcami byli między innymi Berkeley i Hume. We Francji nurt ten rozpowszechnił się dzięki Wolterowi.

sensualizm

U podstaw sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten wywodzi się z filozofii Locke’a, a ugruntował się w pismach George’a Berkeleya twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Condillac. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania. W tym ujęciu filozofia zbliżała się do psychologii.

utylitaryzm

Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. D. Hume zasadę tę sformułował, a przyjęła ją większość angielskich etyków. W XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu. Etykę rozumiano jako “sztukę kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”, szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, a to z kolei utożsamiano z korzyścią.

Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawną. Zwolennicy “pożyteczności” znaczną rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali iteraturze.

humanitaryzm

Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.

libertynizm

Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia. Libertyni odrzucali wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.

idea powrotu do natury

Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor między innymi “Umowy społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną naturalność, naturę. Według francuskiego myśliciela tylko w otoczeniu natury człowiek może być prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacji zaś spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych. W związku z tym Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się podstawą rozwoju sentymentalizmu.

irracjonalizm

W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi. Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi.

Nurty estetyczne

Klasycyzm

Prąd kulturalny nawiązujący do dziedzictwa renesansu i tradycji kultury starożytnej i literatury francuskiej XVII wieku, którego pełny rozkwit przypadł na wiek XVII we Francji, czyli na czasy panowania Ludwika XIV. Po raz pierwszy tendencje charakteryzujące go pojawiły się już we Włoszech w XIV wieku oraz w okresie renesansu we Francji w twórczości poetów grupy Plejada.

Termin “klasycyzm” pochodzi od łacińskiego przymiotnika oznaczającego “szkolny, uczniowski”. Pojęcie to stosować poczęto jako określenie wartościujące, dla nazwania najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytnych. Klasyczną nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorach antycznych, cechującą się umiarem, harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.

Francuski klasycyzm wieku XVII wyrósł z zainteresowania sztuką antyczną i był związany z założeniami filozofii kartezjańskiej. Próby określenia reguł nowego kierunku zaowocowały powstaniem dzieł - zbiorów zasad sztuki poetyckiej, spośród których największą sławę zyskała “Poetyka” N. Boileau. Za najważniejszy cel sztuki uznane zostało dążenie do prawdy, czyli piękna poprzez korzystanie z wzorów antycznych i odtwarzanie natury. Postulat ten, znany jako arystotelesowskie mimesis (łacińskie imitatio), wyklucza w procesie twórczym rolę natchnienia i działania nieskrępowanej niczym wyobraźni. Ukazana w sztuce rzeczywistość winna cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem właściwym dla procesów intelektualnych.

Sztuce przypisano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa, jego wychowaniu i ogólnemu pożytkowi. Autor ponosił wewnętrzną odpowiedzialność za swoje dzieło i nie mógł lekceważyć skutków moralnych własnej twórczości.

Obowiązująca poetyka normatywna przyjmowała zasadę trzech stylów, w których ściśle określono hierarchię gatunków i obowiązujące w nich środki artystyczne:

wysokiego: bogactwo figur retorycznych, obrazowy, patetyczny język, duży ładunek emocjonalny: oda, epos rycerski, tragedia;
niskiego: skromność środków obrazowania, prosty język: satyra, bajka, poemat heroikomiczny, komedia;
średniego: umiarkowane ozdoby: elegia, sielanka, poemat opisowy.

W tragedii powrócono do zasady trzech jedności.

Sentymentalizm

Nazwa tego prądu literackiego wywodzi się od tytułu powieści Laurenca Sterne’a “Podróż sentymentalna”. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm. W obydwu kierunkach filozoficznych zainteresowania myślicieli kierowały się w stronę psychologii, co wpłynęło na zainteresowanie twórców literatury wnętrzem człowieka i jego przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia się nowego kierunku przyczyniły się poglądy i twórczość J.J. Rousseau. Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc przedstawicieli mieszczaństwa czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się życie wewnętrzne człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości. Najwybitniejszymi realizacjami sentymentalizmu były między innymi: "Nowa Heloiza", "Emila" i "Wyznania" J.J. Rousseau.

Rokoko

Termin oznaczający "muszlę" pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany był w odniesieniu do zjawisk literackich, charakterystycznych zwłaszcza dla twórczości pisarzy francuskich za czasów panowania Ludwika XV. Okres ten odznaczał się porzuceniem dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, swobody życia towarzyskiego, przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi podstawami tego nurtu był epikureizm.

Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę, zabawę, nadrzędną rolę przypisując kategoriom dobrego smaku, wdzięku i elegancji. Nastrojowość i uczuciowość sentymentalizmu łączyli z motywami pasterskimi, co między innymi doprowadziło do powstania nowej odmiany sielanki, a motywy mitologiczne wykorzystywali w celach dekoracyjnych.

Na twórczość rokokową składały się głównie małe formy poetyckie: anakreontyk i epigramat.

Pierwiastki rokoka można odnaleźć w twórczości pisarzy angielskich, włoskich, niemieckich i polskich.

Wolter - naprawdę nazywał się François Maria Arouet (1694-1778) i choć ukończył gimnazjum jezuickie to zasłynął jako niestrudzony propagator idei oświecenia, tolerancji religijnej, postępu cywilizacyjnego i technicznego, a także postulatu niezależności jednostki ludzkiej.

Pozostawił po sobie bogatą spuściznę literacką, w której poczesne miejsce zajmuje powiastka filozoficzna.

Był współtwórcą “Encyklopedii”, autorem “Słownika filozoficznego” i “Listów filozoficznych”.

"Kandyd, czyli optymizm. Dzieło przełożone z niemieckiego rękopisu doktora Ralfa" - ten przydługi tytuł stwarzał pewną mistyfikację, którą posłużył się autor, by uniknąć represji. Utwór wymierzony był przeciwko optymistycznemu nurtowi filozofii oświecenia, który reprezentowali Rousseau i Leibniz. Tytułowy bohater, o znaczącym imieniu (“candide” oznacza: uczciwy, poczciwy) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii. Jednak perypetie bohaterów stają się konfrontacją ich poglądów z przykrą rzeczywistością, w wyniku czego obydwaj raz po raz narażeni są nie tylko na śmieszność, ale i poważne niebezpieczeństwa.

Fabuła jest parodią opowieści podróżniczo-przygodowej, której znaczące zakończenie (Kandyd odnajduje ukochaną Kunegundę i postanawia ograniczyć swe życie do “uprawy własnego ogródka”) z całą bezwzględności podsumowuje niedorzeczności wyznawanych wcześniej poglądów.

Denis Diderot (1713-1784) był jedną z najbardziej znanych osobistości europejskiego oświecenia. Za swe poglądy był wielokrotnie prześladowany i nawet oskarżany przed parlamentem. Jest autorem “Myśli filozoficznych”, niezwykle popularnej powiastki filozoficznej - “Kubuś fatalista i jego pan” oraz redaktorem naczelnym “Encyklopedii, albo słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł” (współpracownikami w tworzeniu dzieła byli: Wolter, Montesquieu, d’Alambert, Buffon, Condillac, Marmontel, Helwecjusz, Turgot, a przez pewien czas Rousseau). "Encyklopedia" wydawana w latach 1751-1772, liczyła 28 tomów, nie licząc późniejszych uzupełnień. Znalazło się w niej wiele haseł będących świadectwem oświeceniowego racjonalnego spojrzenia na świat, władzę, politykę, stosunki społeczne. Stała się triumfem rozumu ludzkiego i najwymowniejszym symbolem epoki.

Jan Jakub Rousseau (1712-1778) głosił postulaty ucieczki od degradującej człowieka cywilizacji i powrót do natury. W "Rozprawie o naukach i sztukach" przekonująco dowiódł, iż cywilizacja jest niemoralna, a nauka i sztuka skaziły obyczaje. Twierdził, iż najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Konsekwentnie swoje poglądy potwierdził w “Umowie społecznej” - wizji nowego porządku, wypowiadając się bardzo krytycznie o monarchii, a z wielkim entuzjazmem o demokracji.

Powszechnie uważa się go za twórcę sentymentalizmu. Ogromne znaczenie w tej mierze ma opublikowana w 1761 roku “Julia, czyli Nowa Heloiza”. Utwór jest romansem napisanym w postaci listów (powieść epistolarna), dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux, w którym na plan pierwszy wysuwają się uczucia, a pierwiastek emocjonalny wyraźnie góruje nad intelektualnym. Tekst nawiązuje do romansu średniowiecznego o mieszczance Heloizie i uczonym Abelardzie.

Ignacy Krasicki (1735-1829) jest bez wątpienia najwybitniejszym twórcą epoki polskiego oświecenia. Już współcześni nazywali go “księciem poetów”. Pozostawił po sobie niezwykle bogatą i różnorodną spuściznę literacką. Składają się na nią:

poematy heroikomiczne: “Monachomachia, czyli wojna mnichów”, “Myszeida”;
cykle bajek: “Bajki i przypowieści” i “Bajki nowe”;
powieści: “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” i “Pan Podstoli”;
22 satyry, między innymi: “Żona modna”, “Pijaństwo”, “Do króla”;
poematy epickie, komedie, prace naukowe i encyklopedyczne (między innymi pierwsza w Polsce historia literatury “O rymotwórstwie i rymotwórcach”) oraz liczne tłumaczenia z literatury obcej.

Bajki

Bajki Krasickiego są najlepszym dowodem jego kunsztu artystycznego. Korzystając z dorobku bajkopisarzy epok poprzednich przetworzył tradycyjne tematy i motywy, nadając im oryginalny charakter. W swoich utworach poeta stworzył galerię wyrazistych typów ludzkich, kreśląc jednocześnie sugestywny obraz własnej epoki. Tematycznej różnorodności utworów towarzyszy wielość zastosowanych rozwiązań artystycznych. Obok krótkich zwięzłych, epigramatycznych bajek ezopowych, w zbiorach znajdują się utwory dłuższe, narracyjne, lafontenowskie. Krasicki po mistrzowsku operując myślowymi skrótami potrafi stworzyć sugestywną scenkę, niejednokrotnie udramatyzowaną dialogiem. Bohaterami jego utworów są przede wszystkim zwierzęta będące alegorycznymi przedstawieniami postaw ludzkich. Schemat kompozycyjny większości utworów oparty jest na zasadzie kontrastu.

“Wstęp do bajek”: utwór rozpoczyna wyliczenie ludzi, którzy, wbrew swej naturze i pozycji, nie ulegali pokusom, np. młody, “który życie wstrzemięźliwie pędził”, czy “minister rzetelny”, który “o sobie nie myślał”. Utwór kończy żartobliwa pointa utwierdzająca czytelnika w przekonaniu, że sytuacje takie nie są możliwe w realnym życiu.

“Szczur i kot”: zarozumiały szczur, siedząc podczas nabożeństwa na ołtarzu szczyci się ze swej pozycji. Wkrótce jednak okazuje się, że opary kadzideł nie uchroniły go przed niebezpieczeństwem - schwytał go kot.

“Filozof”: pewny siebie filozof, póki dopisywało mu zdrowie - głosił ateizm, kiedy jednak przyszła choroba, szybko zwrócił się nie tylko ku Bogu, ale i ku magii (upiorom).

“Groch przy drodze”: przypowieść o gospodarzu, który, utrudzony nieskuteczną walką ze złodziejami, postanowił posiać groch z dala od drogi, za zbożem. Szybko jednak okazało się, że stracił podwójnie: groch i tak ukradziono, a przy tym stratowano żyto. Całość kończy nauka: “I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi”.

“Jagnię i wilcy”: czterowersowa scenka, w której wilki na pytanie jagnięcia, jakim prawem chcą je zjeść, szczerze odpowiadają: “Smacznyś, słaby i w lesie”.

“Dewotka”: opowieść o wątpliwej pobożności pani, która wbrew słowom modlitwy: “...i odpuść nam winy” dotkliwie każe służącą za drobne przewinienie.

“Kruk i lis” (z Ezopa): popularna opowieść o kruku trzymającym ser w pysku i przebiegłym lisie, który sprytnie namawiając ptaka do śpiewu prowokuje go do otwarcia dzioba, a tym samym upuszczenia sera.

“Przyjaciele”: historia zajączka, który dzięki zaletom charakteru zjednał sobie miłość zwierząt. Jednak, gdy myśliwi urządzili polowanie, wśród “przyjaciół” nie znalazł się nikt, kto zechciałby mu pomóc. Utwór ilustruje popularne przysłowie, że prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie.

“Ptaszki w klatce”: bajka o dwu czyżykach, z których jeden rozpacza nad swą niewolą, drugi zaś, który wolności nigdy nie zaznał, dziwi się smutkowi towarzysza.

“Kulawy i ślepy”: tytułowi bohaterowie podróżują. Wszystko było dobrze dopóki ślepy niósł kulawego, kiedy jednak role odwrócili (ślepy postanowił zawierzyć kijowi) - “zginęli pospołu”.

Satyry

“Do króla” utwór niezwykle przewrotny, pomimo bowiem sugestii, że wymierzony jest przeciwko królowi w rzeczywistości obnaża wady polskiego szlachcica Sarmaty, którego Krasicki uczynił podmiotem mówiącym. Wady przypisywane władcy są w zasadzie jego zaletami, natomiast sam fakt stawiania takich zarzutów rysuje obraz typowego polskiego konserwatysty: człowieka o zawężonych horyzontach umysłowych, niechętnego postępowi i nauce, wyznającego przestarzałe, stereotypowe poglądy.

“Świat zepsuty” można potraktować jako utwór programowy całego zbioru. Krasicki dokonuje w nim analizy przyczyn rozkładu politycznego i moralnego współczesnego sobie państwa. Tonem pełnym goryczy i pesymizmu, bez cienia pobłażania, oskarża współczesnych sobie Polaków o przyczynienie się do całkowitego upadku moralnego i politycznego. Tę bezkompromisową krytykę uwypukla konstrukcja utworu oparta na zasadzie kontrastu. Dawna, praworządna Polska zostaje przeciwstawiona współczesnej, opanowanej przez zło i zepsucie. Wykorzystując częstą w literaturze alegorię ojczyzny jako tonącego okrętu, Krasicki wyraża nadzieję, że w momencie ostatecznego zagrożenia skłócony naród stanie w obronie państwa. “Świat zepsuty” to utwór bardzo dramatyczny i gorzki.

“Pijaństwo” z kolei ma charakter dialogu dwu szlachciców, z których jeden ma skłonność do nadużywania alkoholu, drugi zaś głosi potrzebę umiaru. Opowieść “Pana Piotra” jest znakomitym obrazkiem obyczajowym, ukazującym typowy sposób spędzania czasu przez Sarmatów (wystawne uczty, obficie zakrapiane alkoholem, puste rozmowy przeradzające się w kłótnie, a nawet bójki). Krytyka pijaństwa i pochwała trzeźwości nie znajduje zrozumienia u rozmówcy, który być może i docenia słuszność jego poglądów, ale słaba wola i głupota nie pozwalają mu wcielić tych reguł w życie, żegna się bowiem słowami: “Bądź zdrów (...) Napiję się wódki”.

“Żona modna” ma również charakter dialogu, którego główną część stanowi opowieść jednego z rozmówców o pożyciu w dopiero co założonym stadle małżeńskim. Opis obyczajów, jakie w dom średniozamożnego szlachcica wprowadza młoda żona jest krytyką zbytniego zafascynowania cudzoziemszczyzną, próżności i skłonności do zbytku. Pan Piotr to typowy szlachcic, domator, niechętny zmianom, łasy jednak na posag zdecydował się na ślub z kobietą pustą, próżną, zafascynowaną obyczajami francuskimi. W satyrze tej nie ma postaci pozytywnych. Przedmiotem krytyki Krasickiego staje się zarówno materializm męża, jak i głupota “żony modnej”.

Poemat heroikomiczny “Monachomachia, czyli wojna mnichów”

Wśród utworów Ignacego Krasickiego “Monachomachia, czyli wojna mnichów” jest zjawiskiem wyjątkowym i bulwersującym opinie czytelników. Należy bowiem pamiętać, że ten poemat heroikomiczny, bardzo ostro krytykujący duchowieństwo, stan praktycznie nietykalny w Polsce, napisał jeden z jego hierarchów - biskup.

Ostrze satyry nie zostało skierowane przeciwko konkretnym osobom. Krasicki nie piętnuje też religii, czy Kościoła. Celem ataku są przede wszystkim wady ludzkie: lenistwo, pijaństwo, obżarstwo, zacofanie umysłowe, ciasnotę horyzontów myślowych. Poeta stara się uświadomić swoim czytelnikom, że zewnętrzne oznaki pobożności nie mogą ukryć nieprawości: “Cnota nie odzież czyni zakonnika”.

Wydarzenia mają miejsce w okresie rządów Stanisława Augusta. Wyrzeka na niego ojciec Elizeusz za to, że król tępi pijaństwo, a szerzy “gust książek” (P.III, w. 43-48). Ale na zacofanej prowincji zakonnicy prowadzą życie takie samo, jak w czasach saskich.

Pieśń I
Tekst rozpoczyna seria obrazowych sentencji: “Nie wszystko złoto, co się świeci”, “Zewnętrzna postać nie czyni natury” itp. Później następują:

inwokacja o pseudopatetycznej tonacji: “Wojnę śpiewam więc i głoszę,/ Wojnę okrutną bez broni, bez miecza, (...) Wojnę mnichowską...”;
opis miasteczka;
ogólna charakterystyka środowiska mnichów (klasztor dominikanów):

głęboko tkwiących w tradycji “zawołanej ziemiańskiej stolicy”,
wiodących zbytkowne życie (przeor jeżdżący czwórką koni, ojcowie zasypiający w puchach, posilający się, z namaszczeniem, “w pocie czoła”, ojciec doktor), dzięki „Świętej prostocie”, “wiernemu ludowi”, który łoży na utrzymanie klasztoru.
określanie mnichów: oksymoronem “wielebne głupstwo”, epitetem “święci próżniacy”; ironiczna apostrofa: “Święta prostoto! Ach, któż cię wychwali! Wieku szczęśliwie”; znakomite, sugestywne obrazki mnichów, np. w. 85-88).

W spokojne życie wdziera się nagle Jędza niezgody (“widząc fortunny los spokojnych mężów”), która wywołuje zamieszanie. Spór wybucha pomiędzy dwoma zakonami żebrzącymi: dominikanami i karmelitami. Słabą stroną “rozruchu” jest błahość sporu (nie poznajemy jego przedmiotu). Ma on być rozstrzygnięty przez dysputę.
Wszyscy gromadzą się w refektarzu:

przeor obawia się zagrożenia podstawowych dóbr (“Czy do piwnicy wkradli się złodzieje? Czy wyschły kufle, gęsiory i dzbany?”),
o. Gaudenty przypomina o odwiecznym konflikcie z karmelitami i niczym Antenor nawołuje “Pókiśmy w siłach, na wszystkich uderzmy”,
“ojciec Pankracy, Nestor różańcowy” głosi chwałę dawnych zwyczajów (strofa “O mili bracia...” poważna refleksja o upadku państwa).

Pieśń II
Akcja toczy się w klasztorze karmelitów, o świcie. Zły omen (zgubienie pantofla) wróży o. Rajmundowi, furtianowi, nadchodzące wydarzenia. I to właśnie (nie fakty, lecz przeczucia) jest przyczyną zwołania przez o. Rafała starszyzny. “Zeszło się ojców więcej niż trzydzieści” (wątpliwą pobożność mnichów zaznaczono, wiążąc ich imiona z uroczystościami religijnymi albo świętymi patronami, w. 49-56).
nużąco przemawia przeor “kaczkowatym głosem”,
pojawia się poselstwo “białokapturnych” (dominikanów), o. Gaudentego i Hiacynta, którzy przynoszą wyzwanie na dysputę (zakon “wyznacza bitwy plac na łonie zgody”, posłowie dwornie zaznaczają “równego dzielność pragnie adwersarza”), której temat obrać mają wyzywani,
przeor karmelitów przyjmuje wyzwanie i odpowiada posługując się terminami wojskowymi (“Stawam się w miejscu, które mianujecie. Jeszcze nam siły na te wojnę stanie, jeszcze broń dobra...”),
po odejściu posłów mnichów ogarnia gorączka sprzecznych opinii (paralelizm: starzy - młodzi), godzi zaś - dzwon na obiad (ironia).

Pieśń III
Część tę rozpoczyna sentencja, pozorna drwina, a w rzeczywistości pochwała pracy umysłowej “o chlebie i wodzie”, oraz pozorna pochwała - a w istocie drwina - łakomstwa i opilstwa.
o. Gerwazy radzi zmienić dysputę na pojedynek pijacki,
bardziej doświadczony o. Hilary dowodzi, że przepić dominikanów - rzecz niemożliwa (hiperboliczność pochwały, w. 29-32),
o. Elizeusz, żałując dawnych czasów (“Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty!”; apostrofa okolicznościowa do Stanisława Augusta - inwektywa przeciw królowi, jako pogromcy pijaństwa) radzi odszukać zapomnianą bibliotekę i przygotować się do dysputy,
zakonnicy nie pamiętają, gdzie mieści się biblioteka, a do jej odszukania wyznaczają krawca i aptekarza,
w starożytnej baszcie, spróchniałym lamusie odnaleziono “księgarnię (znakomity opis zaniedbanego pomieszczenia, w. 65-72; parodia “Hymnu o miłości ojczyzny”),
mnisi poczynają studiować druki (“Ustał brzęk kuflów i radość obfita...”; zaskakujące porównanie homeryckie zaczytanych mnichów do kuźni Wulkana).

Pieśń IV
Dysputę poprzedza apostrofa do Arystotelesa (metafory ukazujące postać filozofa z szacunkiem, np. lew, matka hoża, cedr, ale potępiające “łby twarde”, które wypaczyły jego poglądy, np. osioł w lwiej skórze, kąkol). Miejscem dysputy jest refektarz klasztoru dominikanów. Schodzą się mnisi (ironia: “Tuman mądrości nad łbami unosi”; szydercza charakterystyka bezpośrednia: “Zazdrość i Pycha zjadłe oczy żarzy”) porównani do rzymskich senatorów.
panegiryczna przemowa ojca “defendentusa”, urzędowego obrońcy tez będących przedmiotem dysputy (naszpikowana greczyzną, metaforami i hiperbolami pochwała zalet mecenasa - przewodniczącego dysputy, urzędnika starostwa grodowego, który obeznany z prawem pełni funkcję wykonawcy wyroków sądowych),
czytelnik poznaje tylko jak wyglądał formalny przebieg sporu, żarliwie przygotowywana dysputa jest tylko pretekstem do satyrycznego zobrazowania wynaturzeń scholastyki i wykazania obskurantyzmu uczestników (migawkowe fragmenty dialogu),

o. Łukasz od Trzech Królów “wziąwszy stronę przeciwną na oko/ Nabił argument i strzelił z Baroko”,
“defendentus” odparowuje cios za pomocą chwytu dialektycznego, zarzucając wieloznaczność tezie oponenta,

awantura przerywa dyskusję (trzy strofy wrażeń słuchowych),
scena epizodyczna ukazująca pięknego o. Hiacynta rozmawiającego z dewotką. Wrzask sprawia, że mnisi pędzą na plac boju.

Pieśń V
Początek jest znowu refleksyjny i sentencjonalny (wyjaśnienie dydaktycznego charakteru poematu “Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych/ Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”). Cała natomiast pieśń to opis batalistyczny.
Jako broni użyto sandałów, trepów, pasów, kufli od piwa, a nawet książki “Wojsk afektów zarekrutowanych”, duże usługi oddaje kropidło. Zmoczone w święconej wodzie pozwala zalewać oczy przeciwnikowi. Bije się każdy z każdym.
Instrumentem zgody staje się potężny puchar, którego funkcję narrator porównuje hiperbolicznie do roli posągu Pallady w Troi i ognia Westy w Rzymie. Zakonnicy odnoszą się do niego jak do relikwii (monstrancji). Scena wzniesienia pucharu (w. 89-120) to trawestacja uroczystej procesji.

Pieśń VI
Wstępem do ostatniej pieśni pragnie autor jakby uśmierzyć gniew ojców zakonnych, którzy mogli poczuć “smak w przykrej mowie”, ale też broni prawa do krytyki.
“Dzban nad dzbany” postawiono w miejscu widocznym. Imponujący puchar spełnia swoją funkcję, przede wszystkim zachwyca ozdobnością i rozmiarami (naśladowanie opisu tarczy Achillesa z XVIII księgi “Iliady”):
obszerny opis rzeźb na bokach naczynia przedstawiających pory roku - pięć oktaw (w. 17-56) to gospodarsko-sentymentalne lub żartobliwe scenki wiejskie,
osobna oktawa to opis rzeźby na wierzchu dzbana (grono prałatów, uczta, złośliwy epitet “pulchnokarczysty”).
Mnisi koją emocje winem. Oktawa zamykająca poemat zawiera propozycję przyjęcia utworu, zgłoszoną na ręce przeora: “Czytaj i pozwól niech czytają twoi”, przy wskazaniu: “Prawdziwa cnota krytyk się nie boi, ale i swoisty znak zapytania: Nie pochwalisz? - spalę.”

Powieści

Utwory I. Krasickiego “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” i “Pan Podstoli” zapoczątkowały rozwój nowoczesnej powieści polskiej.

“Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” wyrosły z doświadczeń Krasickiego jako eseisty. Utwór ma charakter pamiętnika, w którym szlachcic opowiada historię swojego życia. Część pierwsza ukazuje młodość Mikołaja, jego naukę w szkołach publicznych i pod opieką niekompetentnego guwernera, wyprawy do Paryża i nieudolne próby naśladowania tamtejszego życia. Zasadniczym celem Krasickiego było przeprowadzenie krytyki szlacheckiej edukacji. Poeta piętnuje sarmackie nieuctwo i ciemnotę, zacofanie umysłowe, niechęć do nauki, skłonność do wystawnego i zbytkownego życia. W części drugiej autor umieścił akcję na fantastycznej wyspie Nipu. Panuje tu sprawiedliwość, ludzie zajmują się rolnictwem i plony dzielą równo, między siebie. Panuje wzajemne zrozumienie, miłość i szacunek. Są kultywowane tradycje. Widać tu wyraźne nawiązanie do myśli J.J. Rousseau. Krasicki postuluje powrót do natury, odnowę moralną, która winna doprowadzić do większej humanizacji stosunków międzyludzkich. Wychowany na nowo przez mistrza Xaoo Mikołaj odzyskuje wewnętrzny spokój i poczucie szczęścia, staje się ideałem godnym naśladowania. W księdze trzeciej Mikołaj stara się wcielić w życie nauki swego mistrza. Wraca do kraju, osiada na folwarku i wiedzie żywot dobrego, pracowitego gospodarza, opiekuna chłopów i zaangażowanego w sprawy kraju obywatela.

Utwór Krasickiego łączy w sobie cechy powieści współczesnej, utopijnej, przygodowej, satyrycznej i dydaktycznej.

Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841). Poeta i żołnierz, ukończył Szkołę Rycerską, w czasie Sejmu Czteroletniego należał do stronnictwa patriotycznego. Walczył w powstaniu kościuszkowskim, był adiutantem Tadeusza Kościuszki. Pod Maciejowicami, wraz z rannym wodzem, dostał się do niewoli. Towarzyszył również Kościuszce w podróży do Ameryki (uzyskał obywatelstwo amerykańskie). Powróciwszy do kraju poświęcił się przede wszystkim działalności literackiej i politycznej w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym. W czasie powstania listopadowego wyruszył do Anglii z misją dyplomatyczną, ale do kraju już nie powrócił i zmarł w Paryżu.

"Powrót posła"

Komedia powstała w okresie ożywionej działalności politycznej Niemcewicza. W 1788 roku wybrany został posłem inflanckim na sejm zwany Wielkim. Szybko dał się poznać jako jeden z najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. Wygłaszał mowy w sprawie ucisku chłopów, za reprezentacją miast w sejmie, w obronie reform w szkolnictwie wprowadzonych przez Komisję Edukacji Narodowej. Szczególnie mocno zaangażował się w walkę o zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie zasady dziedziczności korony. Jego wystąpienia sejmowe w tej sprawie z 17 września 1790 roku wywołały burzliwą polemikę. W tym też roku powstał “Powrót posła” wystawiony w styczniu 1791 roku.

Utwór jest komedią polityczną, o pogodnej tematyce i żywej akcji prowadzącej do szczęśliwego zakończenia, wykorzystującym komizm sytuacyjny, charakterologiczny i słowny. Przedstawiona w dramacie historia miłosna jest jedynie pretekstem do podjęcia zagadnień politycznych. Celem utworu jest agitowanie odbiorcy do programu sejmowego stronnictwa patriotycznego. W komedii zostały skonfrontowane przeciwstawne poglądy na temat przyszłego kształtu Rzeczypospolitej:

konserwatystów (Starosta Gadulski) przeciwnych reformom, broniących zwłaszcza wolnej elekcji,
zwolenników reform (Podkomorzy, Walery): głównie dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, zmiany polityki szlachty wobec chłopów, zawarcia przez Polskę sojuszu z Prusami przeciwko carskiej Rosji, rozwoju nowoczesnej oświaty.

Bohaterowie utworu stanowią typy, a nie zindywidualizowane charaktery; postacie są jednoznacznie pozytywne lub negatywne (idealizacja).

Wśród typów bohaterów pozytywnych należy wyróżnić:

typ Sarmaty oświeceniowego (Podkomorzy: podporządkowanie własnych interesów dobru publicznemu, harmonijne łączenie cnót obywatelskich, rodzinnych i gospodarskich, kultywowanie wartościowych składników tradycji sarmackiej - rycerskości, patriotyzmu, surowości obyczaju),
typ światowego obywatela (Walery: demokrata, rzecznik haseł wolności, równości i braterstwa, wykształcony, realizujący się w służbie publicznej, poważny i stały w miłości),
typ kobiety-obywatelki (Podkomorzyna: wzorowa matka wychowująca dzieci na światowych obywateli i żona rozumnie wspierająca męża).

Natomiast typy bohaterów negatywnych (karykatury) reprezentują:

typ konserwatywnego Sarmaty (Starosta Gadulski: handlowe podejście do małżeństwa, przedkładanie korzyści materialnej nad interes publiczny, pogarda dla wykształcenia, ślepe przywiązanie do tradycji),
typ fircyka (Szarmancki: utracjusz, cyniczny łowca posagów, lekkoduch, kosmopolita bezkrytycznie przyjmujący cudzoziemskie mody),
typ żony modnej (Starościna Gadulska: egzaltowana dama, kapryśna, oderwana od rzeczywistości, sentymentalna, sfrancuziała kosmopolitka i snobka).

Autor komponując fabułę zastosował zasadę symetrii przeciwieństw (konserwatywny Sarmata Gadulski - Sarmata oświecony Podkomorzy, “żona modna” Starościna - “polska matrona” Podkomorzyna, fircyk Szarmancki - prawy obywatel Walery).

Bohaterowie mówią różnymi stylami (Starościna posługuje się francuskimi makaronizmami i frazeologią rodem z romansów; Szarmancki - słownictwem związanym z końmi i polowaniem, a jako intrygant potrafi styl zmienić w zależności od sytuacji; Gadulski to gawędziarz z sarmacką rozwlekłością snujący opowieści o gospodarstwie, polityce i życiu towarzyskim; natomiast język Podkomorzego cechuje jasny, logiczny, nieomal retoryczny styl).

W epoce nastąpił gwałtowny rozkwit publicystyki zapoczątkowany popularnością wydawanego w Anglii czasopisma “Spectator”. Publicystyka tak bujny rozwój zawdzięcza przede wszystkim faktowi, że doskonale nadaje się do spełniania głównych założeń myślicieli oświecenia, którzy za główny cel obrali edukację społeczeństwa.

W Warszawie obok gazet informacyjnych, od XVIII wieku ukazywały się czasopisma o charakterze naukowym oraz moralno-obyczajowym. Drukowane na ich łamach: reportaże, eseje, artykuły i felietony obrazowały najnowsze europejskie osiągnięcia naukowe i wspomagały w walce z konserwatywną szlachtą.

Równolegle rozwijała się publicystyka polityczna. Za jej inicjatora uchodzi: Stanisław Leszczyński, autor politycznego traktatu “Głos wolny wolność ubezpieczający”. W okresie wczesnego oświecenia powstał, uznawany za jedno z najwybitniejszych dzieł publicystycznych, traktat Stanisława Konarskiego “O skutecznym rad sposobie”. W jasnym, logicznym stylem napisanym utworze autor, odrzucając sarmacką ideologię Polski, wskazuje możliwości przebudowy państwa przez samych obywateli (między innymi zniesienie liberum veto, reforma sądownictwa i wojska).

Stanisław Staszic (1755-1826) związany z domem Zamoyskich (nauczyciel synów ordynata) z chwilą rozpoczęcia obrad Sejmu Czteroletniego osiadł w Warszawie, zajął się pracą naukową i działalnością pisarską. Jest uważany za ojca polskiej geologii. Ponadto był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk i członkiem Izby Edukacyjnej, a także współorganizatorem uniwersytetu w Warszawie i Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. Zasłynął jako autor dzieł “Przestrogi dla Polski” i “Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”.

W dziełach tych postulował:

konieczność upaństwowienia szkolnictwa i rozszerzenia edukacji młodzieży o problemy moralności społecznej, przedmioty praktyczne oraz nauki przyrodnicze i historię;
utworzenie republikańskiego rządu;
nową koncepcję narodu, rozumianego jako zbiorowość wszystkich stanów, nie tylko szlacheckiego, ale też mieszczańskiego i chłopskiego;
konieczność sprawowania władzy przez lud, którego przedstawicielem byłby sejm;
ograniczenie roli króla;
zniesienie liberum veto;
zlikwidowanie wolnej elekcji;
wzmocnienie obronności kraju poprzez zreformowanie armii.

Hugo Kołłątaj (1750-1812) to doktor teologii, prawa i filozofii, jeden z najbardziej czynnych współpracowników Komisji Edukacji Narodowej (opracował plan rozbudowy szkół w całym kraju, zreformował Akademię Krakowską), ale przede wszystkim twórca nieformalnego zespołu publicystów, zwanego Kuźnicą Kołłątajowską, który odegrał dużą rolę w urabianiu postępowej opinii publicznej i w walce z konserwatywnymi przeciwnikami Konstytucji 3 Maja.

Współpracowali z nim między innymi Franciszek Ksawery Dmochowski i Salezy Jezierski. Pozostawił po sobie wiele utworów publicystycznych, wśród których na szczególną uwagę zasługują:

„Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka” i „Prawo polityczne narodu polskiego”. Obydwa są projektami całości reform ustrojowych. Autor wysunął postulaty pokrywające się z dążeniami Staszica. Różnice stanowią jedynie szczegóły. W trakcie insurekcji kościuszkowskiej poglądy Kołłątaja uległy dalszej radykalizacji, co przejawiło się między innymi w docenieniu roli warstwy chłopskiej w kształtowaniu tradycji państwa.

Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791) był jednym z najaktywniejszych działaczy Kuźnicy Kołłątajowskiej, ze względu na otwartość i śmiałość w wyrażaniu poglądów nazywano go “wulkanem gromów Kuźnicy”. Głównym dziełem Jezierskiego jest “Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”. W postaci pytań i odpowiedzi, parodiujących zasady wiary, bezlitośnie odsłania wady państwa feudalnego.

Franciszek Karpiński (1741-1825) nazywany “śpiewakiem Justyny”, “poetą serca”, potrafił znakomicie wyrazić “narodowy smak, uczuciowość, tradycję”. Ale choć jego utwory cieszyły się niezwykłą poczytnością, to niezależna natura Karpińskiego nie pozwoliła mu zrobić dworskiej kariery. Przygnębiony II rozbiorem Polski osiadł w małej kolonii na skraju Puszczy Białowieskiej i tam skończył życie.

Jest autorem wielu popularnych pieśni religijnych, np. kolędy “Bóg się rodzi...”, “Kiedy ranne wstają zorze...” i modlitwy wieczornej “Wszystkie nasze dzienne sprawy...”.

“Laura i Filon”, jedna z najpopularniejszych sielanek Karpińskiego, ma charakter udramatyzowanego dialogu, poprzedzonego, przypominającym operową arię, monologiem Laury. Tematem liryku są szczere i prawdziwe uczucia prostych ludzi - konwencjonalnych pasterzy. Zazdrość i gniew dziewczyny (podejrzewa zdradę, nie kryje więc emocji z wściekłością rzucając koszykiem malin o drzewo i rwąc upleciony wieniec), wywołane celowo przez niepewnego wzajemności kochanka, zostają zwyciężone przez prawdziwą miłość (dialog czułego pojednania). Tłem wydarzeń jest wiejska przyroda i choć w tekście znajdujemy rekwizyty charakterystyczne dla sielanki konwencjonalnej (miedzy innymi: imiona, motyw wystawiania na próbę), to szczerość i bezpośredniość wyrażanych uczuć i melodyjność języka nadają tekstowi niezwykłą świeżość.

Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750-1807). Poeta tragiczny, wewnętrznie rozdarty, uwikłany w nieszczęśliwą, skrzętnie skrywaną miłość do arystokratki. Nosił się po sarmacku, wystylizowany na “wąsatego sielana”, z długimi włosami opadającymi na ramiona i sumiastymi wąsami.

Człowiek wrażliwy, czuły i bardzo skryty tak głęboko przeżył upadek Rzeczypospolitej, że popadł w obłęd i ostatnie lata spędził pod opieką przyjaciela, Franciszka Zabłockiego.

Popularna jest jego oda “Do wąsów” sławionych jako symbol polskości, znak rozpoznawczy wielu wybitnych postaci: Czarnieckiego, Jana III Sobieskiego, Zamoyskiego, Lubomirskiego, Żółkiewskiego, Chodkiewicza.

Adam Naruszewicz (1733-1796). Należał do najgorliwszych rzeczników królewskich planów politycznych i kulturalnych. Współredagował “Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, a w licznych utworach panegirycznych sławił Stanisława Poniatowskiego pisząc o jego zasługach dla rozwoju sztuki i nauki. Jedna z najpopularniejszych satyr Naruszewicza nosi znamienny tytuł “Chudy literat”. Jest to znakomity obrazek rodzajowy ukazujący XVIII-wieczną stolicę czasów augustowskich. Podmiot liryczny przechadzając się wraz z przyjacielem w czasie karnawału po ulicach miasta obserwuje karety jadące na redutę (bal karnawałowy). Spostrzeżenia rozmówców są próbą charakterystyki udających się na zabawę. Mamy więc tu rozpustnika i hulakę, tchórza udającego bohatera, hazardzistę, mnicha-hipokrytę, cynika i próżną, niemoralną damę. Motyw masek, które skrywają twarze obserwowanych staje się symbolem ich obłudy i dwulicowości. Naruszewicz wykorzystując karnawałową wizję świata, umiejętnie ją przewartościowuje, kreśląc niewiele mający wspólnego z beztroską obraz “na opak”.

Stanisław Trembecki (około 1739 - 1812) . Był typowym poetą-dworakiem, uchodził za słynnego awanturnika (zwano go “zabójcą markizów”) i lwa salonowego. Nałogowe oddawanie się hazardowi i hulankom sprawiło, że całkowicie uzależnił się od Stanisława Augusta, a później targowiczanina Szczęsnego Potockiego. Do ugruntowania się sławy Trembeckiego jako mistrza poezji klasycznej w oczach klasyków warszawskich, a nawet młodego Mickiewicza, przyczyniły się głównie jego poematy opisowe, z których najwyżej jest ceniona jest “Sofiówka”. Utwór, będący opisem sławnej rezydencji Potockiego, który dla swej trzeciej żony Zofii założył pod Humaniem wspaniały ogród, zachowuje konstrukcję przechadzki, a rozpoczyna się opisem Ukrainy i rokokowym komplementem pod adresem Szczęsnego Potockiego. Fragment o Ukrainie, przełożony przez Mickiewicza na język łaciński, jest jednym z najdobitniejszych przykładów swoistej wrażliwości malarskiej Trembeckiego na obfitość i bujność natury. Ta właśnie cecha jego stylu, określana jako libertyńsko-epikurejska, w połączeniu z doskonałym, wręcz wyrafinowanym wyczuciem wdzięku i delikatności sprawia, że niektórzy krytycy literatury uważają, iż panteon polskiej literatury oświeceniowej tworzą trzy nazwiska: I. Krasicki, A. Naruszewicz i S. Trembecki.

Jan Potocki (1761-1815). Ekscentryczny arystokrata, uczony i podróżnik (był w Grecji i Egipcie, walczył z piratami w obronie Malty, wybrał się do Chin z ekspedycją naukową, którą zakończył w Mongolii) zafascynowany Orientem, jest autorem niezwykłej, napisanej po francusku, powieści grozy - “Pamiętnik znaleziony w Saragossie”. Charakteryzuje ją atmosfera tajemniczości, duża ilość niesamowitych scen z duchami i upiorami. Służą one autorowi, by zgodnie z duchem oświecenia, wykpić przesądy i wiarę w siły nadprzyrodzone.

Historycy literatury podziwiają kompozycję tekstu (tzw. powieść szkatułkowa - w obrębie jednej narracji, pojawia się kolejna, by ustąpić miejsca następnej. Podobny charakter mają między innymi “Baśnie z tysiąca i jednej nocy”, “Dekameron”), zręczne łączenie elementów przygodowych, fantastycznych i filozoficznych.