Mianem renesansu, czyli odrodzenia określa się epokę w dziejach kultury europejskiej, której początki przypadają na wiek XIV we Włoszech i na przełom wieków XV i XVI w krajach Europy Północnej, a koniec na przełom XVI i XVII wieku.

Charakter renesansu kształtowały ważne wydarzenia społeczno-polityczne:

• rozpad jednolitej struktury feudalnej, reprezentowanej przez potęgi cesarstwa i papiestwa,
• jednoczenie się rozbitych państw (Hiszpania, Francja, Polska, Szwajcaria),
• dążenie do zjednoczenie narodowego (np. Włochy),
• wzrost znaczenia miast i dojście do głosu nowej warstwy społecznej - mieszczaństwa,
• wynalezienie ruchomej czcionki drukarskiej w 1450 roku,
• wielkie odkrycia geograficzne (Ameryka, Indie),
• rozwój kultur narodowych, wykształcenie się języków,
• mecenat,
• reformacja.

Renesans w Polsce ma swoje specyficzne cechy, ale należy pamiętać, ze żadna późniejsza epoka w dziejach literatury nie była tak współbieżna z przemianami w całej łacińskiej Europie. Inaczej niż na Zachodzie kulturę tej epoki tworzyło nie mieszczaństwo, lecz średnia szlachta ziemiańska, która w XVI wieku stała się hegemonem przemian reformatorskich, formowała program egzekucji praw i dóbr oraz utrwalała polski model parlamentaryzmu i swobód obywatelskich.

Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęgą liczącą się na Wschodzie i na Zachodzie. Stabilizacja polityczna i rozkwit ekonomiczny sprzyjały rozwojowi kultury.

Rozwijał się mecenat kulturalny: np. arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka patronuje Kallimachowi, Jan Łaski, bratanek prymasa zakupuje bibliotekę Erazma z Rotterdamu, ale pozostawia mu ją w dożywotnie użytkowanie i opiekuje się A. F. Modrzewskim, kanclerz Jan Zamoyski nie tylko wspomaga Kochanowskiego i Szymonowica, ale na własny koszt zakłada w 1594 roku w Zamościu szkołę średnią zwaną Akademią.

Sztuka drukarska pojawia się w Polsce niewiele później niż w Niemczech. Pierwsze polskie zdania wydrukowane są na Śląsku w 1475 roku (modlitwy “Ojcze nasz”, “Zdrowaś Maria” i “Wierzę w Boga”). W Krakowie powstają oficyny drukarskie działające przez wiele dziesiątków lat: Hallera, Unglera, Szaffenberga i najbardziej zasłużonego Hieronima Wietora.

W Polsce początków renesansu należy szukać w drugiej połowie XV wieku, końca zaś na przełomie XVI i XVII wieku.

Wewnętrzna periodyzacja epoki jest precyzyjniejsza, choć same daty należy traktować jedynie jako porządkujące.

Okres prerenesansu obejmuje drugą połowę XV wieku po moment wstąpienia na tron Zygmunta Starego w (1506) roku.

Wiek XV nazywany “jesienią polskiego średniowiecza”; w pewnym sensie poziomem nauki, świetnością piśmiennictwa łacińskiego, europejskim rozgłosem Akademii Krakowskiej (jej rozkwit kończy się w latach trzydziestych XVI wieku) i europejskim znaczeniem polskich uczonych - przerastał nawet stulecie następne. Godna podkreślenia jest nowoczesność i bogactwo ówczesnej myśli politycznej (Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg). Jego najznakomitsi przedstawiciele to:

• Jan z Ludziska, profesor Akademii Krakowskiej, astronom, lekarz, mówca i wielbiciel Cycerona;
• Grzegorz z Sanoka, arcybiskup lwowski;
• Jan Ostroróg, prawnik, dyplomata i pisarz polityczny. Jego dzieło “Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej” (1475) i koncepcje polityczne zostały wyzyskane w XVI wieku przez działaczy reformacyjnych i ideologów szlacheckich;
• Filip Buonaccorsi-Kallimach włoski humanista, autor panegirycznego “Żywotu i obyczajów Grzegorza z Sanoka” (1476), utworu zawierającego renesansowy wzór humanisty i mecenasa;
• Konrad Celtis, wędrowny humanista niemiecki, który przebywał w Krakowie w latach 1488-1490 i był współtwórcą Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego, skupiającego najświatlejsze umysły (między innymi Wojciech z Brudzewa).

Renesans wczesny obejmuje lata 1506-1543.

Data pierwsza jest o tyle ważna, że wyznacza początek wielkich renesansowych inwestycji artystycznych (Wawel), międzynarodowej aktywności dyplomacji królewskiej, rozbudowy dworu i kancelarii. Na pierwsze i drugie dziesięciolecie przypadają:

• debiuty znakomitych poetów Jana Dantyszka (biskup warmiński, dyplomata, autor łacińskich elegii i “Hymnów kościelnych”) i Andrzeja Krzyckiego (biskup-humanista, dworski panegirysta i autor paszkwilów, twórca erotyków i utworów biesiadnych, a także wierszy politycznych i religijnych)
• rozwój drukarstwa
• wystąpienie Biernata z Lublina

Jako końcową datę przyjmuje się rok 1543, ponieważ jest to moment wielu wydarzeń finalnych i inicjalnych:

• rok śmierci Mikołaja Kopernika i ogłoszenia jego dzieła “O obrotach sfer niebieskich”,
• rok śmierci Klemensa Janickiego (najmłodszego poety polsko-łacińskiego),
• pierwsze wydania: “Krótkiej rozprawy między trzema osobami” Mikołaja Reja; traktatu “Łaski, czyli o karze za mężobójstwo” Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Najwybitniejsi przedstawiciele to:

• Mikołaj Kopernik - wszechstronnie wykształcony duchowny, astronom, matematyk i lekarz. Jego wybitne odkrycie uniezależniło nauki przyrodnicze od teologii, podważyło autorytet kościoła w poglądach na budowę świata ziemskiego;
• Stanisław Orzechowski
• Andrzej Frycz Modrzewski
• Biernat z Lublina
• Klemens Janicki
• Mikołaj Rej

Okres rozkwitu rozpoczyna rok 1543, a kończy moment śmierci Jana Kochanowskiego w 1584 roku.

W tym czasie mieszczą się wszystkie najważniejsze wydarzenia polityczno-społeczne (ruch egzekucyjny, szczyt polskiej reformacji) oraz twórczość najwybitniejszych pisarzy wieku: Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego.

Okres ostatni: 1584-1629 zamyka data śmierci Szymona Szymonowica, ostatniego poety, który wyraźnie utożsamia się z renesansem. Poza wspomnianym do najwybitniejszych twórców tego okresu należą: Piotr Skarga i Mikołaj Sęp-Szarzyński.

Światopogląd renesansowy jest bardzo optymistyczny, opiera się bowiem na przekonaniu, że stworzony przez Boga ład kosmiczny i ziemski jest wieczny i niezmienny. Dla człowieka tych czasów stanowiło to gwarancję nienaruszalności i niezmienności spraw ludzkich. Stwierdzenie, że świat jest harmonijny i piękny, że jest odbiciem boskiej doskonałości, jest zarazem stwierdzeniem, że człowiek jest zdolny poznać, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane przez Boga naturze.

Podstawowy sens renesansowej filozofii sprowadza się do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: jak żyć?

Głównym składnikiem kultury renesansu jest prąd umysłowy zwany humanizmem. Nazwę przywykło się wywodzić od sławnego zdania komediopisarza Terencjusza: “Homo sum - humani nihil a me alienum puto” (Człowiekiem jestem - nic, co ludzkie, nie jest mi obce).

Bezpośrednie inspiracje czerpał z filologii i literatury antyku, odkrywanej na nowo dzięki działalności przybyłych do Włoch licznych uczonych greckich ze zdobytego przez Turków Konstantynopola.

Ośrodkiem zainteresowania humanizmu był człowiek, jego osobowość oraz społeczne i przyrodnicze uwarunkowania jego życia.

Przekonanie o autonomiczności ludzkiego rozumu i jego możliwościach poznawczych wsparte zostały licznymi odkryciami naukowymi (np. M. Kopernika), które zmieniły tradycyjny pogląd na świat i na miejsce człowieka w nim.

W swych koncepcjach humaniści przeciwstawili się średniowiecznej scholastyce (Erazm z Rotterdamu), a w dziedzinie myśli politycznej wysuwali projekty naprawy stosunków społecznych (Th. Morus, N. Machiavelli, A. F. Modrzewski) oraz instytucji Kościoła, co przejawiło się w ruchu reformatorskim.

Pierwsze zetknięcie uczonych polskich z humanizmem i humanistami datuje się od czasów soboru w Konstancji (1414-1418), w którym aktywnie uczestniczył między innymi twórca polskiej myśli tolerancyjnej Paweł Włodkowic.

Reformacja to ruch religijny w Europie wieku XVI o podłożu społeczno-politycznym zapoczątkowany przez Marcina Lutra (w 1517 roku w Wittenberdze ogłosił sławne tezy o odpustach), dążący do wprowadzenia reform w Kościele katolickim w zakresie doktryny, kultu, organizacji i obyczajów. Reformacja doprowadziła do rozłamu i powstaniu nowych wyznań zwanych protestanckimi (luteranizmu i kalwinizmu).

Jego zalążkiem były średniowieczne ruchy społeczno-religijne, przeciwstawiające się zinstytucjonalizowaniu życia religijnego, sztywnemu dogmatyzmowi i feudalnej strukturze Kościoła, postulujące nawrót do wczesnochrześcijańskiej prostoty i demokratyzmu (np. w XIII wieku franciszkanizm, w XIV wieku wilklefizm, husycyzm).

Głównym ośrodkiem włoskiego humanizmu była Florencja, rządzona wówczas przez ród Medyceuszy, szczególnie rozkwitająca za czasów Wawrzyńca Wspaniałego. Tu skupili się najwybitniejsi artyści epoki: Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł, tu też rozwinął się bardzo ważny dla umysłowości renesansu neoplatonizm.

Zainteresowanie filozofią Platona, odczytywaną poprzez interpretację neoplatońską powstałą w III wieku n.e. za sprawą Plotyna, nastąpiło za pośrednictwem uczonych bizantyjskich, którzy masowo emigrowali do Włoch po roku 1543 (zdobycie Konstantynopola przez Turków). Jej efektem było powstanie licznych akademii-stowarzyszeń uczonych zajmujących się badaniami filologicznymi. Neoplatonizm miał swoją teorię sztuki (koncepcja “szału poetyckiego”, w którym artysta poznaje i odsłania w widzianym świecie niewidzialną ideę piękna i emanację Boga), ale nie miał swojej poetyki. Nieunikniony więc stał się nawrót do Arystotelesa.

Powrót do filozofii Arystotelesa miał charakter źródłowy. Sięgnięto do jego dzieł oryginalnych i tłumaczono je na język łaciński. Zainteresowanie filologów skupiło się na pojęciu “mimesis” - naśladowania, znane Platonowi, ale rozwinięte i skorygowane przez Arystotelesa. Przypomniano, że nie jest to termin jednoznaczny i może zarówno dotyczyć naśladowania natury stworzonej - rzeczywistości, jak i natury tworzącej, co pojmowano jako naśladowanie autorów starożytnych.

Efektem tej niejednoznaczności było z jednej strony uznanie za niedościgniony, godny naśladowania wzór dzieła artystów starożytnych, z drugiej zaś twórcze poszukiwanie nowych środków wyrazu umożliwiających jak najdoskonalsze przedstawienie otaczającej rzeczywistości.

Stąd tak poczesne miejsce wśród zainteresowań humanistów zajęła filologia. Toczono spory związane z problematyką językową, a ich efektem było dostrzeżenie ogromnej, kulturotwórczej roli tego narzędzia ludzkiej komunikacji.

Cechą szczególną światopoglądu renesansowego jest łączenie wątków myślowych różnych doktryn filozoficznych, a także zespalanie ich z doktryną chrześcijańską.

I tak w dziełach humanistów odnaleźć można:

• stoicyzm, szczególnie w formie rozwiniętej w I i II wieku n.e. przez Senekę i Marka Aureliusza;
• epikureizm, znany twórcom odrodzenia przede wszystkim w postaci prezentowanej przez Horacego.

W uprzystępnieniu i rozpowszechnieniu różnych doktryn i kierunków filozoficznych świata starożytnego istotną rolę odegrały pisma Marka Tulliusza Cycerona.

Dante Alighieri (1265-1321) - poeta i polityk, walczył o uniezależnienie Florencji od papiestwa, należał do stronnictwa Białych Gwelfów. Po zwycięstwie Czarnych Gwelfów skazany został na wygnanie i przez 10 lat tułał się po kraju, by pod koniec życia osiąść w Rawennie. W początkowym okresie twórczości pozostawał pod wpływem liryki prowansalskiej i jej włoskiego odpowiednika “dolce stil nuowo” (nowy słodki styl). Najważniejszym dokumentem poetyckim tego okresu jest “Życie nowe”. To dzieje wyidealizowanej, młodzieńczej miłości poety do Beatrycze, obdarzonej przez poetę platonicznym, wzniosłym uczuciem. Głównym utworem Dantego, a zarazem jednym z największych dzieł w literaturze światowej jest “Boska komedia”. Dante pisał go przez wiele lat. Ten ogromny poemat, liczący ponad czternaście tysięcy wierszy w stu pieśniach, dzieli się na trzy części: “Piekło”, “Czyściec” i “Raj”.

Bohaterem utworu jest sam poeta odbywający wędrówkę po zaświatach. Po Piekle i Czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, przez kręgi niebieskie aż po Empireum - Beatrycze. Pielgrzymka po zaświatach ma charakter symboliczny: przedstawia wznoszenie się człowieka z upadku i grzechu przez poznanie swych win i pokutę do świętości. Rozległa skala obrazów zawiera syntezę całego dorobku myśli i sztuki średniowiecznej (władza cesarska wiedzie ku szczęściu doczesnemu, religia objawiona zsyła natchnienie, a Kościół oświeca w dążeniu do szczęśliwości niebieskiej. Celem ludzkiego życia jest Bóg). Jednak ogrom różnorodnych spraw zawartych w utworze świadczy, że Dantemu zależy bardziej na ukazaniu głębi ludzkich przeżyć. Podczas wędrówki targają nim różnorodne uczucia, myśli, doznania, dążenia. Dlatego też poemat można traktować jako historię wyzwolenia człowieka, jego wznoszenie się po szczeblach poznania aż do najwyższego, jakby rajskiego, poznania rozumowego pojęcia ideałów, dobra i mądrości.

Utwór napisany został w języku włoskim. Odbija dążenia antyfeudalne i narodowe, sprzeczne z założeniami średniowiecznymi. Daje wyraz patriotyzmowi, podejmuje ostrą walkę z wrogami politycznymi, ówczesnymi feudałami. Tchnie iście renesansową wiarą w człowieka, troską o jego potrzeby i prawo do szczęścia.

Franciszek Petrarka (1304-1374) - włoski humanista, duchowny, dyplomata papieski, czynny uczestnik ówczesnego życia politycznego, uczony, miłośnik kultury starożytnej. Większość utworów pisał po łacinie i za tę twórczość został uwieńczony na Kapitolu laurem. Jednak nieśmiertelność zapewniły mu poezje pisane w języku włoskim, szczególnie poemat “Triumfy” - przedstawiający uroczyste pochody Miłości, Czystości, Czasu, Śmierci, Wieczności i Sławy oraz cykl wierszy “Sonety do Laury”.

"Sonety do Laury" to 317 wierszy powstałych prawdopodobnie w latach 1330-1365. Dzielą się na “Wiersze ku czci Laury żywej” i “Wiersze ku czci Laury martwej”. Tematem zbioru jest historia miłości poety do kobiety, miłości będącej tak silną namiętnością, że wobec niej ustępują najszlachetniejsze i najszczytniejsze ideały. Wokół dziejów tej niezwykłej miłości, skupiają się różnorodne niepokoje moralne, aspiracje religijne, marzenia i rozmyślania filozoficzne. Poeta dąży do odebrania przeżyciom i wydarzeniom ich naturalnych barw, indywidualnych akcentów, by zachować jedynie to, co jest uniwersalne i ponadczasowe. “Sonety” idealizują uczucie i kobietę, a poeta, niczym psychoanalityk, pragnie przede wszystkim ukazać osobiste emocje miłosne ujęte w kunsztowną formę artystyczną.

Michał de Montaigne - myśliciel, Francuz. Głosiciel renesansowej koncepcji życia i szczęścia ludzkiego. Największym dziełem tego pisarza i moralisty (1533-1592) jest zbiór rozmyślań nad sensem życia i szczęścia ludzkiego - “Próby”. Autor dokonuje w nim autoanalizy psychicznej i moralnej, dlatego też tekst (składają się nań trzy księgi) ma charakter swoistego dziennika życia wewnętrznego, intymnego, zbliżonego do eseju. Poglądy myśliciela nie mają charakteru systemu filozoficznego, to, co proponuje jest raczej zachętą do medytacji, aby “poznać siebie, nauczyć się dobrze żyć i dobrze umrzeć”. Najważniejsze pouczenia Montaigne brzmią:

• życie ludzkie powinno być łatwe, przyjemne, praktyczne, ale przede wszystkim rozsądne;
• człowiek winien być niezależny, a to osiągnie dzięki sceptycyzmowi;
• również do śmierci należy podchodzić bez emocji, bo strach przed nią przeszkadza w korzystaniu z życia, które przecież stanowi najważniejszą wartość;
• system wychowawczy winien być oparty na łagodności i odwoływaniu się do inteligencji ucznia;
• inteligencja gwarantuje poprawne rozumowanie, które umożliwia dotarcie do prawdy, natomiast rozbudzona świadomość zmierza do dobra;
• w dziedzinie polityki i religii Montaigne jest konserwatystą i zwolennikiem irenizmu.

Franciszek Rabelais - “Gargantua i Pantagruel” to dzieło zwrócone przeciw średniowieczu, wyrażające bogactwo idei humanistycznych. Oparte na motywach baśni o złośliwym diabełku sypiącym sól w gardła śpiących ludzi i sprowadzającym na nich pragnienie. Składa się z pięciu ksiąg, a przedstawia historię dynastii dobrych olbrzymów, królów okolicy przylegającej do Chinon w Turenii: Tępousta, Gargantui i Pantagruela. W prologu autor uprzedza, że baśniowe księgi zawierają ukryty sens. Bohaterowie epopei to olbrzymy posiadające cechy ludzkie, są poczciwi i prostolinijni, mają swoje dziwactwa i śmiesznostki, niekiedy zachowują się arogancko i wyzywająco. Rabelais prezentuje w tym dziele podstawowe założenia humanizmu. Na czoło wysuwa się umiłowanie życia pod wszelkimi postaciami. Pisarz (około 1483-1553) nie wdaje się w finezyjne dociekania filozoficzne, sławi przede wszystkim siłę żywotną tkwiącą w człowieku. Tzw. “pantagruelizm” to dążenie do wyzwolenia wszystkich sił dla zadośćuczynienia ludzkim, ziemskim pragnieniom. Człowiek ma prawo, a nawet obowiązek rozwijać swoje wrodzone przymioty i zdolności, winien dążyć do zdobycia uniwersalnej wiedzy (Gargantua zachęca syna, by poznał języki klasyczne i zgłębiał nauki przyrodnicze, by ćwiczył sztuki wojenne i studiował “Pismo święte”). Przed złem chroni go prawa natura, zatem może żyć według zasady “Czyń, coć się podoba”.

William Szekspir - twórca wszech czasów. Złoty wiek kultury angielskiej przypadł na pierwszą połowę XVI wieku i początek XVII wieku za czasów panowania królowej Elżbiety. Tryumfy w kulturze tego czasu święcił teatr i dramat, a wśród jego twórców na czoło wysuwa się William Szekspir (1564-1616). W powszechnej opinii panuje przekonanie, że gdyby zniszczeniu uległa cała spuścizna literacka, a ocalały jedynie dzieła Szekspira (Shakespeare - dosłownie znaczy “trzęsiwłócznia”), dorobek myśli ludzkiej byłby uratowany. Utwory Anglika wypełniłyby powstałą lukę, ogarniają bowiem całokształt ludzkiego doświadczenia. Szekspir uprawiał trzy modne wówczas w Anglii odmiany dramatu:

• komedię: “Sen nocy letniej”, “Komedia pomyłek”, “Poskromienie złośnicy”, “Wesołe kumoszki z Windsoru”, “Wieczór trzech króli”, “Miarka za miarkę”;
• kroniki historyczne: ”Król Jan”, “Ryszard II”, “Henryk IV”, “Henryk V”, “Henryk VI”, “Ryszard III”, “Henryk VIII” (cykl dramatów z dziejów Anglii), “Juliusz Cezar”, “Antoniusz i Kleopatra” (dramaty z dziejów Rzymu);
• tragedię: “”Romeo i Julia”, “Hamlet”, “Otello”, “Król Lear”;
• baśnie dramatyczne: “Sen nocy letniej”.

Dramat wielkiego Anglika odznacza się nowatorską formą, którą cechuje:

• naruszenie klasycznej zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Utwory Szekspira rozgrywają się w kilku przestrzeniach, akcja trwa nawet kilkanaście lat, a obok wątku głównego toczą się motywy poboczne;
• złamanie zasady decorum, czyli zasady odpowiedniości stylów, która tragedii przypisywała styl wysoki, pełen powagi i patosu, a komedii styl niski, nacechowany niewyszukanym komizmem, a nawet rubasznością. Dramaturg łączy patos z komizmem, a niekiedy elementami farsy. Do akcji wprowadza też obok osób wysokiego stanu, przedstawicieli plebsu;
• narusza wprowadzoną przez Sofoklesa zasadę występowania co najwyżej trzech aktorów w jednej scenie, komponuje obrazy zbiorowe;
• nie unika przedstawiania scen krwawych, drastycznych, ukazuje je bezpośrednio, a nie opowiada o nich, jak w dziełach tragedii antycznej;
• sprzeciwia się klasycznym wzorom konstruowania postaci. Bohaterowie Szekspira ulegają transformacjom, popadają w najbardziej skrajne stany emocjonalne, mają bogate życie psychiczne.
• odznacza się dwuplanową kompozycją: obok płaszczyzny realistycznej zawiera również sferę fantastyki (postacie duchów, widm, upiorów, czarownic). W ten sposób świat dramatów Szekspira jest o wiele bardziej złożony, bogatszy o plan metafizyczny, o wiarę w rzeczy funkcjonujące poza porządkiem intelektu.
• posługuje się językiem pełnym metafor i porównań, często czerpanych z mowy potocznej, łączy wypowiedzi rymowane z prozaicznymi dialogami, co służy ożywieniu narracji.

Jednym z najgłośniejszych dramatem Szekspira jest “Makbet”. Formalnie nie należy do cyklu kronik historycznych, ale wykazuje z nimi zbieżność tematyczną (tłem akcji są fakty historyczne związane ze Szkocją i dynastią Stuartów. Makbet jest postacią historyczną, żył w XI wieku i był dowódcą wojsk Dunkana, króla Szkocji, a od 1040 roku sam przywdział koronę. Zmarł prawdopodobnie w 1057 roku).

Akcja utworu toczy się w mrocznej atmosferze średniowiecza: posępny urok starego zamczyska, groźna sceneria wrzosowiska, na którym Makbet i Banco spotykają czarownice, etos rycerski i wszystko to, co się z nim wiąże: blask sławy, duma zwycięstwa, szlachetność, oddanie królowi i wierność kochance. Cechy te określają bohatera tytułowego, który jednak nie jest bez skazy: marzy o sławie i pragnie władzy. Wielkie aspiracje kontrastują jednak z kruchością charakteru. Makbet jest człowiekiem wrażliwym i delikatnym, ma naturę poety. Ona właśnie sprawia, że trudno jednoznacznie określić, czy spotkane na wrzosowisku wiedźmy to niezależne metafizyczne postacie świata grozy, czy projekcja uczuć wewnętrznych, ukrytych pragnień bohatera. Momentem zwrotnym w jego dziejach jest okrutna zbrodnia na królu Duncanie. Scenariusz chytrze podsunie mu żona. Makbet stanie w sytuacji tragicznej: może wiele zyskać (koronę, pozycję uznanie ukochanej kobiety) i równie wiele stracić, przede wszystkim to, co dla rycerza najistotniejsze: honor i szacunek dla samego siebie. Tragizm decyzji potęguje wieloletnia przyjaźń z królem i dręcząca świadomość, że wykorzystuje jego zaufanie. Działa jednak magia przepowiedni i konsekwentna postawa żony. Zabójstwo króla pociąga za sobą następne zbrodnie. Życie bohatera zaczynają wypełniać chorobliwe obsesje, strach i lęk przed utratą władzy. Jednocześnie urok władzy tłumi rozterki, hartuje charakter i powoduje diametralną zmianę charakteru. Staje się okrutnym i apodyktycznym władcą. Kiedy po wysłuchaniu drugiej przepowiedni nabiera pewności, że żadna siła nie jest mu w stanie zagrozić, zmienia swoje życie w “opowieść idioty, pełną wściekłości i wrzasku". Upaja się władzą. Dzieje Makbeta są świadectwem nieobliczalnych możliwości czynienia zła przez człowieka. To przecież nie Fatum, nie perfidnie sformułowana przepowiednia, ale ciemna strona ludzkiej natury napisała jego krwawy dramat.

Lady Makbet w powszechnej opinii uchodzi za synonim żelaznej damy, osoby o silnym, stanowczym charakterze i niezbyt wyrafinowanej duszy. Jednak stanowcza jest tylko do pewnego momentu - zabójstwa króla, potem jej osobowość poczyna się kruszyć. Mroczna strona jej natury nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczywistością, o której śniła. Płaci utratą spokoju, szaleństwem.

Mimo, iż losy obydwu postaci obrazują tą samą tezę o determinacji ludzkiej natury, w rezultacie są diametralnie różne, bo inaczej reagują na zbrodnię. Wrażliwy Makbet - zmienia się w autokratę, który pod maską tyrana kryje lęk przed zdemaskowaniem, silna Lady przeistacza się w kruchą istotę, dla której obłęd staje się immanentną częścią osobowości. Wspólna zbrodnia nie zacieśnia między nimi więzi, lecz oddala. Kierunek ich kroków wyznacza różny rytm namiętności, żądz i chorobliwych obsesji.

Literatura mieszczańsko-ludowa ma przede wszystkim trzech bohaterów: Ezopa, Marchołta i Sowizdrzała.

Ezop z Frygii jest bohaterem znanym folklorowi i literaturze greckiej i według przekazów legendarnych żył i nauczał w VI wieku p.n.e.

“Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego” podjął, posłużywszy się łacińskimi wzorami średniowiecznymi, Biernat z Lublina (1522). Biernat prozaiczny tekst łaciński przełożył wierszem 8-zgłoskowym, 3144 wersy porządkując w czterowersowe strofy. Zawarł w nim nie tylko całą biografię Mędrca, ale i przypisywane mu bajki (210). Tytuły większości bajek stanowią pierwszy polski zbiór przysłów (np. “Wielcy złodzieje małe wieszają”, “Gdy się możni mnożą, ludzi ubożą”). Legendarny Ezop był niewykształconym niewolnikiem i człowiekiem szczególnej brzydoty. Łączył w sobie cechy błazna, mędrca i męczennika (dzięki sprytowi, dowcipowi i zdrowemu rozsądkowi stał się człowiekiem wolnym). Doradzał królom i pospólstwu, ale ściągał na siebie mściwy gniew kapłanów Apollina, którzy fałszywie go oskarżywszy doprowadzają do wyroku skazującego Ezopa na śmierć.

Biernat, przyswajając na polski grunt biografię starożytnego błazna i bajkopisarza, usiłował powiązać jego dzieje z rzeczywistością mu współczesną. Aktualizował więc przygody i poglądy swego bohatera (aluzje pod adresem duchowieństwa i możnych). Kreśląc pozytywny portret plebejusza, Biernat z Lublina ujawnił swą niechęć do możnych. Oskarżał ich o nadużycia, dbałość jedynie o własne interesy i działanie na szkodę publiczną. Krytykując niesprawiedliwość społeczną wskazuje na mądrość jako jedyną prawdziwą wartość, która winna decydować o pozycji człowieka.

Utwór cieszył się w wiekach XVI i XVII ogromną popularnością i rozgłosem, umieszczono go nawet na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych.

Marchołt, niegdyś bohater poważnego apokryficznego dialogu biblijno-talmudycznego, z czasem stał się postacią komiczną, a ściślej - komicznym sobowtórem i przeciwnikiem Salomona, uosabiającego książkową mądrość i formalną uczoność. W postaci tej jest coś z kreacji karnawałowej: korzysta z przywileju profanowania świętości, odwracania sensów, przedrzeźniania autorytetów. Autorem polskiej wersji jego przygód był Jan z Koszyczek: “Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym (prostym, rubasznym, nieobyczajnym a sprosnym)”. Jest to dialog, w którym autor wykazał niezwykłą wynalazczość nazewniczą. Salomon, zgodnie z “Biblią” prezentuje indywidualny dar mądrości, dzięki któremu umie rozstrzygać sytuacje konfliktowe i głosić sentencje, natomiast Marchołt przeciwstawia królowi mądrość zbiorową, zaczerpniętą z ludowych przysłów.

Sowizdrzał jest z kolei postacią zaczerpniętą z niemiecko-niderlandzkiego folkloru. Jego imię etymologicznie związane jest z nazwą franta, wydrwigrosza i kpiarza. Około 1530-1540 roku Wietor wydał anonimowy druczek, którego tytuł brzmiał prawdopodobnie “Sownocyardło”. Była to historyjka spisana prozą o dość luźnej konstrukcji fabularnej, składała się bowiem z szeregu krótkich nowel i żartów przedstawiających przewrotne figle tytułowego bohatera. Niestety z tego druku zachowały się jedynie szczątki, ale na podstawie wydań późniejszych można odtworzyć dzieje Sowizdrzała - ludowego mędrca i kpiarza, który wędrował od miasta do miasta, potrafił oszukiwać najsprytniejszych i przechytrzyć najbardziej uczonych, z każdej opresji wychodzić obronną ręką.

Jednym z ważniejszych dzieł poprzedzających późniejszy rozwój idei odrodzenia w Polsce był łaciński traktat polityczny starosty wielkopolskiego i doradcy Kazimierza Jagiellończyka, Jana Ostroroga (około 1436 - po 1501) zatytułowany “Memoriał o uporządkowaniu Rzeczy Pospolitej na sejm walny Królestwa”. Adresatem dzieła byli wojewodowie i kasztelanowie. Ostroróg wysuwa na czoło zagadnienie stosunku króla do papieża, przeciwstawiając się średniowiecznym poglądom o hegemonii władzy kościelnej i żąda ograniczenia uprawnień politycznych kleru. W drugiej części traktatu podaje szereg propozycji reform w prawodawstwie (ujednolicenie prawa, zerwanie z zasięganiem orzeczeń za granicą). Na osobną wzmiankę zasługuje żądanie, aby poczesne miejsce odzyskała polszczyzna, zarówno mowa kazań jak i język urzędowy.

Najwybitniejszym polskim humanistycznym publicystą był Andrzej Frycz Modrzewski, który swą działalność w sprawie reform Rzeczpospolitej rozpoczął od wydania broszury zatytuowanej “Łaski, albo o karze za mężobójstwo” (1543). Tekst wywodów włożył w usta wojewody Hieronima Łaskiego. Zaatakował tu niesprawiedliwą, średniowieczną ustawę, według której szlachcic, zabijający nieszlachcica, podlegał jedynie karze administracyjnej, podczas gdy nieszlachcic, zabijający szlachetnie urodzonego, karany był śmiercią. Ponieważ dwa kolejne sejmy (1543 i 1544) nie uchyliły przepisu, Modrzewski wystąpił z kolejnymi, w których przemawiał już we własnym imieniu. W roku 1551 ukazało się w Krakowie dzieło “O poprawie Rzeczypospolitej”, ale choć na karcie tytułowej widnieje informacja o podziale na 5 ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole, to jednak w edycji brakowało dwu ostatnich. Na końcu dzieła zdołał autor w ostatniej chwili umieścić dopisek, w którym wyjaśnia, że “dziwne losy przeszkodziły” ogłoszeniu całości. Zawiniła oczywiście cenzura - ingerencja Akademii, której kanclerzem był biskup krakowski. Nakazano konfiskatę tej części dzieła, która godziła w powszechnie uznaną nadrzędną rolę religii i Kościoła w wychowaniu człowieka.

Dzieło, napisane w języku łacińskim, ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Wyraźnie widać w nim wpływy zasady irenizmu Erazma z Rotterdamu oraz poglądów Cycerona i Arystotelesa. Jest dziełem bardzo nowatorskim, daje analizę ustroju społeczno-politycznego i programu przebudowy Rzeczypospolitej.

• O obyczajach: państwo winno być stróżem etyki, winno nadzorować wychowanie młodzieży, organizować opiekę społeczną nad chorymi i doświadczonymi przez los. Modrzewski proponuje ustanowienie urzędu, który czuwałby nad jakością sprzedawanych towarów, kontrolował miary i wagi, ustalał ceny. Ostrzega też przed nadmiernym eksportem produktów rolnych, domaga się kontroli nad importem.
• O prawach: projekt organizacji sądownictwa, postulat wydania nowego kodeksu prawnego, który winien ustalić równość ludzi wobec prawa. Modrzewski staje w obronie chłopów żądając dla nich ochrony przed wyzyskiem i samowolą.
• O wojnie: uznając prawa każdego narodu do samodzielnego bytu, występuje przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaczepnej i zaborczej. Żąda umocnienia obronności państwa przez stworzenie stałego skarbu na cele wojenne, stworzenie wojska zaciężnego.
• O kościele: postuluje rozdzielenie polityki państwa od polityki Kościoła. Domaga się zmian wewnątrz Kościoła, jego całkowitego uniezależnienia od papieża i jego legatów. Dopomina się również dopuszczenia świeckich do udziału w soborze i powracając do projektu opieki społecznej wskazuje, że można go zrealizować przez opodatkowanie dóbr kościelnych.
• O szkole: za wychowanie młodzieży powinno odpowiadać państwo, które winno stworzyć sieć szkół powszechnych, w których zwracano by uwagę na wychowanie moralne. Fundusze na ten cel mogłyby być czerpane z podatków nałożonych na dobra kościelne. Szkoła taka winna być powszechnie dostępna, również dla synów mieszczan i chłopów.

Najzagorzalszym przeciwnikiem Modrzewskiego był Stanisław Orzechowski (1513-1566), utalentowany i namiętny publicysta (pierwszy prozaik, który opanował i w języku polskim zastosował reguły cyceronizmu), zarazem jednak demagog i warchoł literacki. Uprawiał dialog nauczający, czego dowodem jest między innymi mowa “Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony... i za kolędę posłom koronnym do Warszawy na nowe lato Roku Pańskiego 1564 posłany”. Orzechowski, nawiązując do teokratycznych teorii państwa, przeprowadza ustami Papieżnika (określenie będące wówczas lekceważącą nazwą rzymskiego katolika) i samego Orzechowskiego w sporze z Ewangelikiem tezę o prymacie Kościoła w XVI-wiecznym państwie polskim. W jego systemie całość wyobrażona “cynkiem” (figura geometryczna o czworokątnej podstawie i wierzchołku, przypominająca piramidę), to Korona Polska złożona z pięciu elementów: wiary, ołtarza, kapłana i króla u podstawy oraz Kościoła u wierzchołka. Orzechowski był znakomitym ideologiem i taktykiem, który potrafił podsunąć szlachcie wersję ustrojową najdogodniejszą dla katolicyzmu. Dowodził, że religia rzymska stworzyła państwowość polską i że spaja Królestwo. W tym układzie Kościół stawał się gwarantem wolności szlacheckiej.