Moreszet Veah Kills --===-- BIBLIA --===--

Dzieje Apostolskie - relacje z apostolskiej działalności św. Piotra (jednego z dwunastu apostołów, męczennika rozsławionego przez H. Sienkiewicza w “Quo vadis”, jedynego, który do dziś ma swego następcę w osobie papieża) i św. Pawła z Tarsu (nazywanego też “Apostołem Narodów” ze względu na zapał z jakim odbywał podróże misyjne), obrazujące rozpowszechnianie się idei chrześcijaństwa, spisane prawdopodobnie przez św. Łukasza, ucznia tego ostatniego.

Dzieło jest niejednorodne stylistycznie, zawiera zarówno mowy-katechezy Piotra i Pawła, jak i relacje z podróży, w których wybitną rolę odgrywają epizody.

21 Listów Apostolskich, w tym aż 14 pisanych przez św. Pawła, a 7 przez innych Apostołów.

List w starożytności był popularnym gatunkiem literackim i służył nie tylko do przekazywania informacji, ale także stanowił płaszczyznę rozważań filozoficznych i religijnych. Listy apostoła Pawła mają charakterystyczną budowę:

wstęp,
dziękczynienie Bogu,
właściwy korpus listu (nauczanie orędzia Chrystusowego, zachęta do życia chrześcijańskiego),
zakończenie.

Księga prorocza, czyli Apokalipsa (objawienie) napisana jest przez św. Jana około 100 - 106 roku; to wizja ukazująca za pomocą tajemniczych symboli przyszłe losy ludzkości i koniec świata.

Księga Rodzaju opowiada o:

Działaniach Boga, który stoi na straży sprawiedliwości:
stworzeniu świata i człowieka,
wygnaniu z Edenu (raju) Adama i Ewy,
zesłaniu potopu,
dwukrotnym zawiązaniu przymierza wpierw z Noem, później z Abrahamem,
pomieszaniu języków.
Działaniach ludzi, którzy postępują dobrze, gdy słuchają Boga:
złamaniu zakazu Boga,
zabiciu Abla przez Kaina,
budowie wieży Babel,
cnotliwym i zgodnym z wolą Boga życiu Abrahama,
Sodomie i Gomorze.

Kosmogonię biblijną (opis stworzenia świata) w Biblii należy traktować jako poemat. Sześć dni stworzenia świata to jakby sześć strof swoistej pieśni z refrenem: “I tak upłynął wieczór i poranek - dzień pierwszy, drugi, trzeci... A widział Bóg, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre”.

W początkowych trzech strofach jest mowa o oddzieleniu światłości od ciemności, mórz od lądów i o pojawieniu się roślinności. Kolejne trzy zwrotki przedstawiają stworzenie: nieba ze słońcem, księżycem, gwiazdami, w wodzie - ryb, w powietrzu - ptaków, na ziemi - stworzenie zwierząt i człowieka. W siódmym dniu Bóg odpoczywał i ta informacja przyjmowana jest jako nakaz świętowania i ma charakter religijny.

Z opisu wynikają prawdy religijne:

Jest tylko jeden istniejący poza czasem, wszechmocny Bóg, który swoją mocą wszystko powołał do istnienia.
Świat pochodzi od Boga i od niego zależy; ciała niebieskie nie są więc bóstwami (jak to głosił ówczesny politeizm).
Człowiek został stworzony na “obraz i podobieństwo Boże”, czyli ma w sobie coś boskiego.
Biblia głosi, że świat jest procesem stawania się - historią; to, co stworzył Bóg jest zawsze dobre, zło zostało zawinione przez nadużycie wolności człowieka.

Przypowieść (parabola) - gatunek literatury moralistycznej o charakterze narracyjnym, w którym przedstawione postacie i zdarzenia służą wyrażeniu uniwersalnych - ponadczasowych prawd. Świat przedstawiony służy wyrażeniu głębszej prawdy moralnej, filozoficznej lub religijnej. Stąd przypowieść posiada znaczenie alegoryczne lub symboliczne.

Biblia jest zbiorem przepięknych utworów, które reprezentują różnorodne gatunki literackie. Do jednych z najbardziej charakterystycznych należy przypowieść.

Przypowieści biblijne mogą mieć znaczenie dosłowne i alegoryczne.

Przypowieść o Sodomie i Gomorze jest religijnym wytłumaczeniem faktu zagłady miast leżących w okolicach Jordanu, która nastąpiła wskutek kataklizmu. Archeologia potwierdza fakt zamieszkania okolic Morza Martwego. Opis biblijny widzi w tej zagładzie karę Bożą za zepsucie obyczajów. W znaczeniu alegorycznym wyrażenie “sodoma i gomora” oznacza wielkie zamieszanie, rozgardiasz, awanturę, także niemoralne postępowanie, rozpustę.

W Starym Testamencie, w Księdze Rodzaju znajdujemy przypowieść o Hiobie, prawdopodobnie postaci historycznej, o której wspomina prorok Ezehiel, nazywając go “mężem sprawiedliwym”. Dramat Hioba ma charakter osobisty. Doświadczany przez Boga, który wpierw odebrał mu dziesięcioro dzieci, ogromny majątek, a na koniec zesłał trąd, walczy godnie z przeciwnościami losu. Dla jego przyjaciół istnieje oczywista zależność pomiędzy winą a karą. Według nich Hiob musiał ciężko zgrzeszyć, bo tylko grzeszników Bóg tak srodze doświadcza. Żona również nie rozumie pełnej pokory postawy męża. Zachęca go, aby złorzeczył Bogu, na co Hiob odpowiada: “azali tylko dobre przyjmować będziemy od Boga, a złego przyjmować nie będziemy?”. W innym miejscu oświadcza, że Pan ma prawo zarówno dawać, jak i odbierać, bo wszystko od niego pochodzi. Jak z tego widać, w swoim cierpieniu Hiob jest osamotniony. On wie, że jest niewinny: “sumienie mam czyste”. Tym większy jest zatem jego dramat. Cierpi godnie, domaga się tylko rozmowy z Bogiem, bo chce mieć prawo do obrony. Jahwe z Wichru przyjmuje propozycję Hioba. Jawi się mu w całym majestacie swej potęgi i mocy. Przytłoczy jednak Hioba tysiącem pytań, na które człowiek nie znajduje odpowiedzi. Ze słów Stwórcy Hiob jednak zrozumie, że cierpienie jest próbą wiary i tajemnicą, ukorzy się więc: “żałuję i pokutuję w prochu i popiele”. Uległość i wierność Hioba zostanie jednak wynagrodzona, Bóg odwróci nieszczęścia. W kulturze europejskiej Hiob jest archetypem człowieka ciężko doświadczonego przez los, cierpiącego niewinnie. Od imienia postaci powstało określenie “hiobowy” - pełen bólu i cierpienia; rozpaczliwy, przerażający, okropny, a wyrażenie “Hiobowa wieść” to wiadomość o nieszczęściu, straszliwym wypadku.

“Księgę Hioba” przetłumaczył na język polski między innymi Cz. Miłosz (Paryż 1980).

W Nowym Testamencie odnajdujemy przypowieści ewangeliczne, za pomocą których nauczał Jezus. Przekazują głębokie prawdy lub pouczenia za pomocą prostych fabuł - ilustracji. Poddane one zostały bardzo szczegółowej klasyfikacji:

rozwinięte porównania: “ziarno gorczycy”, “zaczyn chlebowy”, “drogocenna perła”
rozwinięte symbole: “zaginiona owca”, “zagubiona drachma”, “sługa wierny i niewierny”
alegorie: “zasiew”, “chwast wśród pszenicy”
przypowieści mieszane, porównania, metafory: “uczta królewska”, “dziesięć panien”, “robotnicy w winnicy”, “syn marnotrawny”
opowiadania przypowieściowe: “natrętny przyjaciel”, “nieurodzajne drzewo figowe”
przykłady przypowieściowe: “bogaty i ubogi Łazarz”, “faryzeusz i celnik”, “miłosierny Samarytanin”.

Nie wszyscy Ewangeliści w jednakowym stopniu przytaczają przypowieści Jezusa. U św. Łukasza znajdujemy 30 przypowieści, u św. Mateusza - 24, u św. Marka - 6, a u św. Jana - zaledwie 2.

Wśród przypowieści jedne są bardziej znane i weszły na trwałe do kultury światowej, inne mniej. Do najpopularniejszych należą:

Przypowieść O robotnikach z winnicy (Mateusz 20, 1-16) - królestwo niebieskie podobne jest do gospodarza, który najął o różnej porze dnia robotników do swej winnicy, obiecując po denarze za dniówkę. Gdy przyszło do płacenia, buntowali się najwcześniej najęci, bo dostali tylko tyle samo co ci, którzy pracowali tylko jedną godzinę.

Oceniając zdarzenie w ludzkim wymiarze, pretensje robotników wydają się słuszne, jednak nie można zapominać o umowie: denar dla robotnika. Gospodarz jest więc sprawiedliwy, choć trzeba przyznać, że dla ostatniego robotnika wyjątkowo hojny.

Z przypowieści tej ma wynikać nauka: dobroć i hojność Boga przewyższają wszelkie ludzkie dobre czyny, dlatego też bardziej stanowią dar niż nagrodę. Bóg, pomimo grzeszności człowieka, wybacza i otwiera przed nim swoje królestwo (gospodarz winnicy - alegoria Boga, robotnicy - grzeszni ludzie).

Przypowieść O miłosiernym Samarytaninie (Łukasz 10, 25-37) - traktuje o przykazaniu miłości Boga i bliźniego. Zdarzenie ma miejsce na drodze z Jerozolimy do Jerycha (27 km). Tu znajduje się największa na kuli ziemskiej depresja - 230 m poniżej poziomu morza. Jest to droga pustynna. Wędrowało po niej wielu kapłanów z Jerycha do świątyni jerozolimskiej - wszyscy mijali z obojętnością rannego człowieka. Otoczył go opieką przedstawiciel znienawidzonej przez Żydów nacji - Samarytanin.

Dla Izraelitów bliźnim był tylko członek ich wspólnoty, przypowieść ta rozszerza to pojecie na wszystkich ludzi, co wówczas było poglądem rewolucyjnym. (Samarytanin - alegoria miłosiernego Chrystusa, poraniony człowiek - grzeszna ludzkość, wino i oliwa - sakramenty).

Przypowieść O synu marnotrawnym (Łukasz 15, 11-32) - wzruszająca przypowieść o miłosiernym umiłowaniu grzeszników przez Boga. Druga cześć poucza, że nawet ten (dobry Syn), kto zawsze pozostawał w domu Bożym, w rzeczywistości może być z dala od Boga zamknięty w pysze i złości swego serca. Nie jest zdolny do uczestnictwa w miłości. (Ojciec - Bóg radośnie witający nawróconego człowieka).

Psalm - (gr. psalmos = śpiew przy wtórze instrumentu o nazwie “psalterion”); biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno - hymnicznym. Ośrodkiem wypowiedzi (apostrofa) jest Bóg = Jahwe - odbiorca próśb i dziękczynień, dawca prawa i mądrości. Występują w nim liczne epitety opisujące Boga i wyrażające miłość do niego; liczne anafory (powtórzenia na początku wersów), porównania; gradacja (stopniowanie) potęgująca cechy, metafory.

Istnieje pięć zasadniczych rodzajów psalmów:

pochwalane,
błagalne,
dziękczynne,
mądrościowe,
pokutne.

Do najpiękniejszych fragmentów Biblii zalicza się niepowtarzalny zbiór pieśni lirycznych - 150 Psalmów,, spośród których aż 73 przypisywane są Dawidowi, królowi Izraela (w młodości pasterz, lutnista, który pokonał olbrzyma Goliata przy pomocy procy).

W Psalmach konsekwentnie stosowane są paralelne wersety - człon drugi powtarza, uzupełnia lub przeciwstawia się myśli wyrażonej w członie pierwszym.

Psalmy pokutne (7) - odzwierciedlają człowieka wyrażającego skruchę wobec Boga za popełnione grzechy.

Psalmy dziękczynne (18) - wyrażają wielkość Boga i podziękowania człowieka za uzyskaną łaskę.

Psalmy pochwalne (21) - hymny tworzone dla uświetnienia dorocznych świąt izraelskich. Często powtarzają się w nich dwa zwroty: “Alleluja”, czyli chwalcie Pana oraz “Amen” - niech się stanie.

Psalmy błagalne (58) - stanowią grupę najliczniejszą, zawiera je “Psałterz puławski” z końca XV wieku.

Psalmy królewskie - ich bohaterem jest król, przewodnik reprezentujący przed narodem Boga. Psalmy królewskie są w większości psalmami mesjanistycznymi (10).

Psalmy o Syjonie (7) - śpiewane przez pątników zdążających do świętego miasta - Jerozolimy. Jerozolima stała się stolicą Izraela za panowania króla Dawida, w XI wieku p.n.e. Król przeniósł tu Arkę Przymierza z tablicami dziesięciorga przykazań, nadając w ten sposób miastu charakter sanktuarium. Jedno ze wzgórz Jerozolimy to Syjon. Następca Dawida, król Salomon, wzniósł na górze świątynię.

Psalmy mądrościowe (19) - podejmują kwestię cierpienia i zasługi. Większość z nich wyraża tradycyjny pogląd, iż cnota powinna być wynagrodzona, a zło ukarane. Nie brak jednak i psalmów nawiązujących do dziejów Hioba czy Księgi Koheleta - cierpienie i zło mają sens dopiero w szerszej perspektywie, w perspektywie wieczności. Prezentują je utwory zebrane w “Psałterzu floriańskim”.

Zachowało się wiele psalmów stanowiących tzw. “pieśni wstępowań”. Śpiewali je pątnicy pielgrzymujący do świątyni w Jerozolimie. Psalmy te powstały po niewoli babilońskiej i wyrażają przekonanie o opiece Bożej nad wiernymi i radość z powrotu do kraju. Przykładem tego typu utworu jest “Pieśń na kształt psalmu CXXIII” M. Sępa - Szarzyńskiego.

"Psałterz floriański" (zwany też "Psałterzem królowej Jadwigi") z końca XIV wieku; najstarszy polski przekład psalmów, napisany przez trzech autorów, zawiera teksty psalmów po łacinie, z przekładem niemieckim i polskim.

"Psałterz puławski" najprawdopodobniej z początku XVI wieku, drugie staropolskie tłumaczenie psalmów, nazwa pochodzi od miejsca, gdzie rękopis był przechowywany w wieku XIX.

"Psałterz Dawidów" przekład całości prozą M. Reja znany z wydania w 1555 roku, zapewne nie pierwszego.

"Psałterz Dawidów" niezwykle piękna parafraza wierszem dokonana przez Jana Kochanowskiego (1579), która po ukazaniu się w 1580 roku "Melodii na Psałterz polski" Mikołaja Gomółki, na trwałe zagościła w kościołach katolickich i protestanckich.

"Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego (1693 rok) - zbiór 36 psalmów prozą.

"Księga Psalmów" przekład Leopolda Staffa (1937).

"Księga Psalmów" tłumaczenie dokonane z języka hebrajskiego przez Czesława Miłosza w 1979 roku.

Apokalipsa - to wypowiedź biblijna opisująca tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniająca sens dziejów ludzkości i świata. Podobne apokaliptyczno - prorockie teksty znajdują się w Starym Testamencie, w Księdze Daniela i Księdze Izajasza (Iz, 24 - 27).

Apokalipsa zapowiada koniec świata i dzień Sądu Ostatecznego. Jezus Chrystus pojawi się jako Pantokrator, władca świata.

Objawienie ujęte jest w formę siedmiu wizji poprzedzonych siedmioma listami skierowanymi do siedmiu Kościołów symbolizujących całe chrześcijaństwo.

intronizacja, a potem gloryfikacja Jezusa - odkupiciela i Zbawcy całej ludzkości, którego symbolem jest Baranek paschalny. Intronizowany ma zapieczętowaną siedmioma pieczęciami Księgę Żywota. Kolejne łamania pieczęci określa zbliżanie się dnia sądu;
wizja sądu ostatecznego;
wizja niewiasty obleczonej w słońce, nękanej przez siedmiogłowego smoka;
wizja opisująca siedem plag zesłanych na grzeszników;
walka baranka ze smokiem;
wizja opowiadająca o tysiącletnim królestwie Chrystusa;
wizja ukazująca mieszkańcom ziemi wnętrze niebieskiego Jeruzalem.

Badacze tekstu zwracają uwagę, że język oraz styl Apokalipsy wywodzą się z żydowsko - apokaliptycznej myśli i jej językowych środków wyrazu, stąd zaskakujące bogactwo obrazów i symboli oraz charakterystyczna mistyka liczb (siedem listów, pieczęci, trąb, znaków, czasz i plag, wizji Babilonu, wizji dopełnienia).

Wiele znaków i symboli apokaliptycznych utrwaliło się w świadomości społecznej i kulturze powszechnej.

Greckie litery Alfa i Omega są symbolem Boga ("Jam jest Alfa i Omega, mówi Pan Bóg", Ap. 1,8) - są to pierwsza i ostatnia litera w alfabecie greckim i symbolizują Boga jako praprzyczynę i cel ostateczny.

"Niewiasta obleczona w słońce" przedstawiona w 12 rozdziale, symbolizuje Matkę Bożą, dlatego też w sztuce kościelnej przedstawiana jest z 12 gwiazdami wokół głowy (symbol dwunastu pokoleń Izraela).

W postaci tej upatruje się też symbolu ludu Bożego. Smok atakujący Niewiastę wyrażać ma walkę szatana z Kościołem na przestrzeni wieków.

Popularną wizją są czterej jeźdźcy Apokalipsy. Pierwszy - na białym koniu - symbolizuje zwycięstwo Ewangelii. Drugi - na koniu barwy ognia - to symbol wojny, trzeci - na koniu czarnym, z wagą w ręku - symbol głodu i czwarty na koniu trupio bladym oznacza śmierć.

Zanim nastąpi dzień gniewu (dies irae) Bożego, pojawią się zwiastuny w postaci klęsk, jak wspominane konie Apokalipsy. Spadnie grad i ogień i spłonie trzecia cześć ziemi; spadnie gwiazda Piołun i pomrze wielu ludzi, bo rzeki staną się gorzkie, itd.

"Księga Koheleta" czyli Eklezjastesa (Kaznodziei) należy do ksiąg pouczających (dydaktycznych) Starego Testamentu. Autor przedstawił się jako Kohelet, co w języku hebrajskim oznacza "zgromadzenie". Nazwa ta oznacza urząd mędrca przemawiającego na zgromadzeniach. Treścią "Księgi Koheleta" są rozważania nad sensem życia ludzkiego; to próba odpowiedzi na pytanie, jaka droga prowadzi do osiągnięcia prawdziwego szczęścia. Autor nie znajduje odpowiedzi na stawiane pytania, często powtarza słowa: "wszystko jest marnością". Życie jest pełne utrapień, niesprawiedliwości i trudów, a przy końcu bytowania wszystkich spotyka śmierć. Kohelet to wielka osobowość Starego Testamentu. Mędrzec, który prawa rządzące światem poznaje dzięki własnym doświadczeniom: "widziałem wszystkie sprawy, które się dzieją pod słońcem". Kwestionuje wartość bogactwa, pracy, radości płynącej z używania życia, bo "wszystko to marność i gonienie za wiatrem". Analizując takie wartości, jak mądrość czy bogactwo, dochodzi do wniosku, że są one przemijające i nie zapewniają pełni szczęścia. Są natomiast przyczyną zawiści innych lub utrapieniem dla tego, kto je posiada ("człowiek pracuje umiejętnie i sprawiedliwie, a innemu, który nie robił nic, wszystko na dział zostawi"). Świadomość ta jednak nie przygnębia go, z obserwacji wyciąga trzeźwe, rozsądne i pocieszające wnioski: życie jest procesem ciągłym, w którym wszystko ma swój czas ("jest czas rodzenia i czas umierania; czas płaczu i czas śmiechu; czas wojny i czas pokoju"). A zatem, tak jak przemijają chwile szczęścia, tak też miną chwile złe. Życie na ziemi podlega bowiem jednemu stałemu prawu, prawu przemijania. Należy więc godzić się z tym, co człowieka spotyka, a ufność pokładać w Bogu. W ten sposób głównym przesłaniem tekstu stają się słowa: "Boga się bój i przykazań Jego przestrzegaj".

Tytuł księgi znaczy tyle, co najdoskonalsza pieśń. Powstała prawdopodobnie około IV wieku p.n.e., tradycja zwykła uznawać za jej autora Salomona. Jest to poemat liryczny o tematyce miłosnej. W tej księdze nie mówi się bezpośrednio o Bogu, ani o narodzie wybranym, nie ma tu też pozornie żadnej myśli religijnej. Wyrazy, jakimi autor określa Oblubienicę i Oblubieńca przypominają jednak o Bogu i narodzie wybranym w ujęciu proroków Starego Testamentu: Ozeasza, Jeremiasza, Ezechiela, Izajasza.

"Pieśń nad Pieśniami" podkreśla, że największą wartością w życiu jest miłość. Bibliści kładą nacisk na jej sens alegoryczno - mistyczny, np. poszukiwanie Boga i duszy ludzkiej, ale interpretacja laicka uwzględnia miłość kochanków, którzy gubią się i odnajdują wśród drzew i śpiewu ptaków, dyskutują i wyznają sobie miłość.

Najdawniejszym tłumaczeniem Starego Testamentu pochodzącym z III - II wieku p.n.e. jest Septuaginta, czyli tłumaczenie "siedemdziesięciu". Był to przekład na język grecki sporządzony w Aleksandrii dla Żydów nie władających innym językiem.

Pełnego przekładu Biblii na język łaciński, zwanego Wulgatą, dokonano na przełomie IV i V wieku naszej ery. Przypisuje się go św. Hieronimowi. Sobór trydencki obradujący w XVI wieku uznał ten przekład za tekst obowiązujący w kościele rzymsko - katolickim.

Na języki narodowe tłumaczono Pismo święte już w wiekach średnich. Z doby tej dochowały się dwa pełne tłumaczenia najpiękniejszej księgi, Psałterza. Istniało też tłumaczenie Biblii z wieku XV noszące nazwę Biblii królowej Zofii lub szaroszpatackiej.

Prawdziwy renesans przekładów Pisma św. zaczął się w XVI wieku, co przede wszystkim było związane z reformacją. Zaczęto oczywiście od Psałterza. Z czasem sięgnięto do Nowego Testamentu. Pierwsi zabrali się do tego luteranie z Prus Wschodnich. W latach 1551-1553 pojawiły się, ogłaszane częściami, począwszy od czterech Ewangelii, tłumaczenia Jana Murzynowskiego.

Pierwsze całkowicie anonimowe tłumaczenie całego Nowego Testamentu wyszło w 1556 roku u Szarffenberga w Krakowie.

Wreszcie podjęto trud tłumaczenia całej Biblii, którego efektem stały się przekłady:

katolicki - Biblia Jana Leopolity (1561),
kalwiński - Biblia brzeska, czyli radziwiłłowska (1563),
ariańsko - socyniański - Biblia nieświeska, Szymona Budnego (1572),
luterański - Biblia gdańska (1632),
przełom wieków XVI i XVII przyniósł pełne katolickie tłumaczenie Pisma Świętego zwane Biblią Wujka (1599). O wadze tej pracy może świadczyć fakt, że przekład ten zastąpiony został w liturgii Kościoła dopiero w okresie II Watykańskiego Soboru Biblią Tysiąclecia wydaną w 1965 roku.

Biblia zajmuje niezwykłe miejsce w kulturze świata, stając się źródłem kultury europejskiej.

W sferze moralnej przyjęto powszechnie uznawać prezentowane w niej przykazania dekalogu za podstawę stosunków międzyludzkich.

W sferze kulturowej stała się:

inspiracją dla literatury, rzeźby, malarstwa i muzyki;
natchnieniem myślicieli;
skarbcem wzorów (archetypów) osobowych i postaw, które są wykorzystywane w każdej epoce literackiej;
źródłem toposów literackich (znaczeniowych schematów ekspresji): fabuł, wątków i motywów, metaforyki i stylistyki interpretowanych jako statyczny akcent tradycji lub literatury.

Przekłady Biblii przyczyniły się do powstania języków narodowych (polskiego, czeskiego, niemieckiego).

Dzieło powszechnie znane, interpretowane i wykorzystywane stanowi wspólny repertuar środków wyrazowych, które poprzez literaturę weszły do języka potocznego.

W sztuce:

fresk w refektarzu klasztoru S. Maria delle Grazie "Ostatnia wieczerza" Leonardo da Vinci,
fresk w kaplicy Sykstyńskiej "Sąd ostateczny" Michała Anioła,
cykl miedziorytów "Apokalipsa" Albrecht Dürera,
"Złożenie do grobu", "Święta Rodzina", "Madonna Sykstyńska" Rafael Santi,
sceny ewangeliczne w ołtarzu Wita Stwosza,
pieta z Dubiążą (XIV w.) znajdująca się w Muzeum Narodowym w Warszawie.